بيشتر مورخين و باستان شناسان خاستگاه انسان را قاره ي آفريقا مي دانند، كه سرانجام از طريق خاورميانه در ساير نقاط زمين پراكنده شده اند. اما آنچه مسلم است، آثار حيات انسان از اقليم گرم در ساحل عاج واقع در غرب آفريقا گرفته تا سرزمين سرد و يخ زده ي سيبري، گرينلند وآلاسكا، در كاوش هاي باستان شناسي كشف و شناسايي شده است.
بي ترديد، تداوم زيست انسان در اقليم گرم آفريقا تا سرد سيبري، بدون سرپناه غير ممكن بوده و هست. و مهم ترين ضامن بقاء نسل نوع بشر سازگاري و انطباق پذيري وي با اقليم زيست گاه خويش است. و شايد همين شاخصه ي برگرفته از خرد اوست، كه انسان را در طبقه بندي موجودات زنده بر صدر نشانده و تمام موجودات اعم از زنده و غير زنده را به خدمت خويش درآورده است.
هر چند برخي مسير سكونت انسان را از آغاز، غار سپس جنگل و سرانجام دشت ترسيم مي كنند، ليكن با عنايت به پاراگراف هاي بالا مي توان نتيجه گرفت كه انسان از آغاز در هر شرايطي كه قرار مي گرفته ، اقدام به ايجاد سرپناه مي كرده است.
در آغازين روزهاي ظهور صنعت و تكنولوژي و اوج گيري تمدن بشري، كه از تسخير زمين بسنده نكرد و پاي بر ساير كرات نهاد، انسان امروزي شادمان و مسرور از اين فتوحات، مشكلات زيست زميني خويش را حل شده مي پنداشت. غافل از اينكه سرعت سرسام آور رشد صنعت و تكنولوژي، آغاز خلق مشكلات عديده و ناشناخته ي عصر جديد اوست.
حال با عبور از اين مقدمه ي كوتاه، پرسش اساسي فراروي جامعه شناسان، ديرينه شناسان، مهندسان سازه و متوليان امر مسكن در كشور كهنسالي چون ايران ، كه تاكنون كمتر به آن پرداخته شده، اين است ، كه راز بقاء حيات افزون بر ده هزارساله ي انسان ، با وجود حوادث قهرآميز طبيعي از قبيل سيل، زلزله ، حريق و.... در فلات ايران زمين چيست؟
كارشناسان علم سازه به نيكي بر اين نكته واقفند، كه عمر مصالح و تكنولوژي جديد ساختماني از قبيل اسكلت فلزي (Steel structure) ، اسكلت بتن مسلح (Reinforced concrete structure ) و نرم افزار هاي تحليلي (Analysis ) و طراحي ( Design ) كه قادر به محاسبه ي انواع نيروهاي وارد بر سازه (Structures) از قبيل نيروي زلزله ، باد ، برف و ....، و در نتيجه طراحي لازم جهت تحمل انواع بارهاي(loads ) محتمل است، به يكصد سال نمي رسد. كه در قياس با عمر حيات 10000 ساله نياكان ما در اين سرزمين ، تقريبا قابل اغماض است . پس راز زيست يكصد قرنه ي اجداد ما در اين جغرافيا ، چه چيزي جز انطباق پذيري با اقليم زيست بوم خود و بهره برداري بهينه از دانش و مصالح بومي سازگار با اقليم زيست بوم آنان مي تواند باشد.؟
چرا امروز با ظهور انواع صنايع و مصالح مصنوع دست بشر، جمعيت بي سرپناهان جامعه ي ما در حال افزايش است ، و تقريبا خانه دار شدن يك زوج جوان بيشتر به يك رؤيا شبيه است تا واقعيت.
آيا نياكان ما تماما در بناهاي بتن مسلح با طراحي و محاسبات امروزي با ابزار دقيقي چون كامپيوتر زندگي كرده اند تا توانسته اند بقاء نسل خويش را تضمين نمايند.؟ شايد طرح چنين پرسشي از سوي اين كمترين ، به عنوان يك مهندس سازه ، تا حدي عجيب و غير قابل هضم به نظر برسد. اما احتمالا بتوان با طرح چند پرسشي كه در پي مي آيد ، اندكي از اين تعجب اهل فن و انديشه كاست و حتي آنان را به تامل واداشت.
پيش از پرداختن به طرح سوالات پيش گفته ، بايد به اين نكته اشاره شود كه طرح اين موضوع مطلقا به دنبال به چالش كشيدن علم سازه به شكل نوين آن نيست . بلكه به دنبال ايجاد تلنگري به ذهن اهل فن است تا با بررسي و بازشناسي علوم و مصالح فراموش شده ي بومي ، ارزان و قابل دسترس در اقصي نقاط استان ، در صدد بازگشت به خويشتن فراموش شده ي خويش برآييم ، كه در صورت احياء آن مي توان بخش قابل توجهي از مشكل مسكن را حل نمود.
 

و اما طرح چند پرسش اساسي :
1- آيا مهندسان سازه ي ما مي دانند كه در استاني زندگي مي كنند كه در بين 4 تا 6 هزار سال پيش ، آجر يكي از مصالح اساسي بومي استان بوشهر بوده است.؟
همين آجري كه امروز براي حمل آن از يزد يا اصفهان چه هزينه ي سنگيني بر پيمانكاران و انبوه سازان مسكن تحميل مي كند كه در نهايت قشر آسيب پذير جامعه يا همان بي سرپناهان بايد فشار اين هزينه ي حمل را بر گرده ي خويش تحمل نمايند. و آن هم آجري كه مقايسه ي آن با آجر بومي حقيقتا اهانت به علم سفالگريست. در زيگورات تل پي تل واقع در پايگاه دريايي آجر نوشته هايي بدست آمده است كه عمر آن به عهد عيلامي ها بر مي گردد و هنوز شاكله خود را بعد از افزون بر 4000 سال از دست نداده است.
آيا تا كنون متوليان اشتغال و مسكن استان در پي كشف رمز و راز و تركيبات چنين آجري با اين استحكام و قدمت بر آمده اند.؟ و آيا به اين مهم انديشيده ايم كه در صورت بازشناسي تركيب و تكنولوژي ساخت چنين آجري ، چه تعداد از جوانان بيكار ما شاغل مي شوند و تاثير استفاده از مصالح بومي در ساخت و ساز ها را بر مصرف انرژي به بررسي نشسته ايم.؟
2- آيا كارشناسان سازه و متوليان مسكن در استان ما مي دانند كه در استان بوشهر بناهايي وجود دارند كه با گذشت 3000 سال با تحمل انواع حوادث طبيعي و غير طبيعي هنوز مانند كوه استوار و پابرجا هستند.؟ و اين در حالي است كه نه از اسكلت فولاد و نه بتن در آن بكار نرفته و مصالح بكار رفته در آن هم نه از اصفهان و نه از يزد منتقل نشده بلكه از مصالح كاملا بومي و سازگار با اقليم منطقه استفاده شده است.؟ تنها قطعات كوچك و معدودي فولاد دم چلچله اي براي پيوند سنگها بكار رفته كه با گذشت 3000 سال هنوز اثري از خوردگي در آن ديده نمي شود. براي بازديد از اين بنا سري به دشت بزپر در دشتستان بزنيد تا محو تماشاي طرح ، محاسبه و معماري اين بناي 3000 ساله شويد. گوردختر همان بنايي كه به اعتراف دكتر سرفراز باستان شناس بنام ايراني ، معمار قبر كورش در پاسارگاد از معماري آن اقتباس نموده است .
3- آيا مي دانيم كه عمر مفيد بناهاي بلند مرتبه اي كه با مصالح مدرن و تكنولوژي نوين با هزينه هاي كمر شكن ساخته مي شوند افزون بر 30 سال نيست در صورتي كه گور دختر 3000 سال عمر دارد.؟ اگر باور نداريد ، وقتي از كنار يك بناي اسكلت بتني يا اسكلت فلزي كه تخريب شده باشد ، مي گذريد نگاهي به فولاد بكار رفته در آن بيندازيد تا بيشتر به اين درد نوشته ايمان بياوريد. ما به كرات از كنار چنين ساختمان هايي عبور كرده و ديده ايم كه تيرآهن بكار رفته در آن به دليل خوردگي (Corrosion) به برگي گاغذ رنگ و رو رفته مي ماند. و اين در حالي است كه در همين بافت قديم خودمان كه در اوج بي مهري مسئولان استان ايام مي گذراند، چندل هايي كه به كار رفته است پس از 100 تا 150 سال كه از عمر آن مي گذرد ذ ره اي از استحكام آن كاسته نشده است. و آيا مي دانيم كه تنه ي نخل يكي از بهترين تيرهاي باربر در سازه هاي پيشين ما بوده كه عمر مفيد آن چند ده برابر تير فولاديست.؟
4- آيا مي دانيم كه ساروج يكي از مصالح بومي ايران و به تبع آن بوشهر بوده و در سازه هاي آبي و حتي مسكوني از سيمان به مراتب مستحكم تر و در مقابل رطوبت به مراتب نفوذ ناپذير تراست و بالغ بر 50 الي 60 سال است كه صنعت ساخت آن كاملا منقرض شده است.؟ و آيا مي دانيم كه تركيبات ساروج كاملا بومي است و در بنا ها و آب انبار هاي قديمي به شكل گسترده اي استفاده مي شده است.؟ گچ چاري چطور؟ آيا مي دانيم كه استحكام گچ چاري به مراتب از گچ هايي كه با هزينه هاي گزاف از استان فارس يا دورتر به بوشهر حمل مي شود بيشتر است.؟ و آيا مي دانيم كه اين گچ تا اوائل انقلاب به وفور در روستاهاي ما توليد و مورد استفاده قرار مي گرفته است.؟
5- آيا مي دانيم كه يكي از دغدغه هاي اصلي مهندسان سازه كاستن از وزن سازه جهت مقابله با انواع نيروها بويژه زلزله است.؟ و آيا مي دانيم كه پيشينيان ما با سقف هاي سبك چوبي بر اثر تجربه به مقابله ي با زلزله برمي خااسته اند.؟ و آيا مي دانيم كه چوب نخل (تنه نخل) يكي از بهترين و بادوام ترين تيرهايي بوده كه در سقف بكار مي رفته است.؟ و آيا مي دانيم كه امروزه نخلداران ما براي احداث بناهاي با آهن و بتن ، نخلستان هايمان را ويران مي كنند تا زمين هاي آنان را بفروشند شايد بتوانند يك واحد آپارتمان تنگ و ترش بخرند.؟ كه به دليل بكار گيري مصالح ناهمگون با اقليم ، نه در تابستان قادر به خنك كردن آن هستند و نه در زمستان قادر به گرم كردن آن ، اين كمترين شخصا وقتي به همراه يك تيم كارشناسي به يكي از روستاهاي دشتستان جهت كارشناسي اراضي مسكن سفر كرده بودم شاهد اين فاجعه بوده ام.
6- آيا مي دانيم كه يكي از معماهاي هزينه بر براي شهرداري بوشهر ، انتخاب مصالحي است كه در ساحل سازي از آن استفاده كند ، تا شاهد تعويض هرساله ي موزائيك هاي وارداتي(از داخل كشور) ساحل نباشد.؟ و آيا مي دانيم كه سنگفرش بخشي از جاده ابريشم پس از افزون بر 1500 سال هنوز در بخش هايي از پشتكوه دشتستان سالم مانده است.؟ بي شك اين سنگ فرشها از همان اطراف جاده تهيه شده است و با اقليم منطقه سازگاري دارد. و آيا مي دانيم كه سنگ بناي كاخ كورش هخامنشي در غرب شهر برازجان از همان كوه هاي شرقي مشرف بر اين شهر تهيه مي شده و معدن آن نيز بي شك در همين كوه ها قرار دارد.؟
آيا براستي زمان بازگشت به خويشتن خويش فرا نرسيده است.؟ بگذاريد خاطره اي عبرت آموز برايتان تعريف كنم.
در اواسط دهه ي 60 شمسي ، يكي از بستگان دانشجوي وزارت خارجه بود، آن زمان برايمان تعريف مي كرد كه چند دانشجوي چيني هم دوره دارند كه اندك شهريه دانشجويي خود را جمع مي كنند و وقتي به چين مي روند، تمام مايحتاج خود حتي لوازم التحرير را از چين خريداري كرده با خود به ايران مي آورند. و وقتي علت اين كار را از آنان جويا مي شويم مي گويند ما بايد تا 10 سال آينده از ژاپن هم جلو بزنيم، و همين چند دلار ناچيز دانشجويي هم براي كشور در حال توسعه ي ما ارزشمند است. آري در دهه ي 60 سخن گفتن از رقابت چين با ژاپن بيشتر به يك مزاح شباهت داشت. اما ساكنان هان باستان به اين باور رسيده بودند كه مي توانند و بايد امپراطوري هان باستان را احياء كنند و امروز ما شاهد اين موفقيت آنان هستيم.
اما شوربختانه دولت پيشين ما پياز را هم از چين وارد مي كرد تا نخلدار ما مايوس از عاقبت پيشه ي خويش با دست خود حاصل عمرش را ويران كند.
اين چرا ها و صدها چراي بي پاسخ ديگر علت العلل وضعيت فجيع كنوني مسكن در فلات زيباي ايران ماست. اميدوارم روزي فرا برسد كه اولا مردم به اين باور برسند كه از نوادگان كورش كبير و وارثان امپراطوري متمدن و بزرگ دوران سلطنت كورشند و هم مسئولان مسكن و شهرسازي در كنار سازمان نظام مهندسي ساختمان و سازمان ميراث فرهنگي بتوانند با برگزاري سمينار هايي علمي و تحقيقاتي به شكلي ريشه اي در صدد يافتن پاسخي علمي و درخور به اين پرسش ها برآيند.
به اميد آن روز

محمد باقر عباسي سملي
كارشناس سازه