اتحادجنوب:خانه هاي سنتي و مدرن آپارتمان نشيني زيرمجموعه اي از روابط اجتماعي است که ناگزير از قوانين اجتماعي پيروي مي کند. از آن جا که آپارتمان محل سکونت افراد است و تمام اتفاقات و مراحل مختلف زندگي اعضاي خانواده در همين محل شکل مي گيرد و از آن تاثير مي پذيرد، بهتر است که همه افراد براي ايجاد آرامش و آسايش بيشتر و در عين حال حفظ و ارتقاي موقعيت اجتماعي و خانوادگي خود، با قوانين اجتماعي مربوط به آپارتمان نشيني آشنايي کامل داشته باشند و در انجام و رعايت کامل آن بکوشند. اما متاسفانه شرايط نامطلوبي که آپارتمان نشيني در ايران دارد نشان مي دهد مردم براي آشنايي با اين اصول و قوانين آن چنان علاقه اي ندارند. به ويژه آن که از تغييرات ايجاد شده در خانه هاي سنتي زمان زيادي نمي گذرد. در گذشته و طبق معماري سنتي در بوشهر معمولاً در چهارطرف حياط خانه تعدادي اتاق قرار داشت و اين اتاق ها گاهي به اتاق هاي فصل زمستان و تابستان تقسيم مي شد. در خانه هاي قديمي چيزي به نام صندوق خانه يا پستو، مهمان خانه و بالاخانه در نظر گرفته شده بود. همه اين اتاق ها کارکردي داشت. در آن دوره تعريفي که از خانه در معماري سنتي ما وجود داشت با فرهنگ ما عجين شده بود اما به دليل مسائل شهرنشيني و صنعتي و ازدياد جمعيت بدون آن که متوجه شويم شيوه معماري غربي در زندگي و ساختار خانه ما جاي خود را باز کرد.

جالب آن که به محض اين دگرگوني در جامعه ايران واژگان جديدي نيز به همراه اين معماري غربي به درون خانه هاي ما آمد. واژه هايي مانند هال، سالن، بالکن، تراس، شومينه و آشپزخانه اپن... از طرف ديگر مساحت اين آپارتمان ها روزبه روز کمتر شد. در زبان فرانسه آپارتمان به خانه ها و سکونت گاه هايي گفته مي شود که در يک مجموعه مسکوني قرار مي گيرند اما جالب است که اين واژه آن قدر در فرهنگ ما جا افتاده که بدون آن که متوجه شويم کارکردهاي پنهان و آشکار ما را تحت الشعاع خود قرار داده است. در غرب براي آپارتمان تعريف مشخصي شده است و ساختمان سازي ها بر اساس همان تعريف است. مثلاً اطراف آپارتمان بايد فضاي سبز در نظر گرفته شود. در حالي که آپارتمان سازي دربوشهر نه ويژگي هاي غربي را دارد و نه ويژگي هاي خانه هاي سنتي را. متاسفانه دربوشهر ساخت مجموعه هاي آپارتماني با کيفيت پايين و بدون توجه به بافت فرهنگي ، روز به روز شتاب بيشتري مي گيرد. آپارتمان هاي بساز و بفروش! دوستي تعريف مي کرد: وقتي به خانه جديدی در یکی از محلات نقل مکان کرديم هنوز در حال کوبيدن ميخ اولين تابلو بوديم که همسايه مان سراسيمه در واحدمان را زد. باورم نمي شد با کوبيدن يک ميخ، ديوار همسايه واحد کناري ريخته باشد. اما اين اتفاق افتاده بود. اين آپارتمان هاي بساز و بفروشي قطعاً بهتر از اين نمي شود... يکي از صداي بلند خانم واحد کناري گله مند بود که وقتي صحبت مي کند همه حرف هايش را تمام ۱۲ واحد مي شنوند! آن يکي از مرد همسايه مي گفت که بي توجه به عالم همسايگي کفش کثيفش را حين عبور از پله ها با پادري جلوي واحد آن ها تميز مي کند. يکي ديگر مي گفت: آپارتمان ما ۴ واحد بيشتر ندارد اما از آن جا که ساکنان طبقه دوم و چهارم با هم رابطه خوبي ندارند حتي نظافت پله ها نيز با مشکل مواجه شده است. هرچند روز يک بار هم صداي دعواي اعضاي اين دو خانواده در تمام ساختمان مي پيچد. داستان کتک کاري شديد بين اعضاي ۲ واحد از آپارتمان هم که توسط يکي ديگر از همکاران مطرح شد شنيدني است «فقط يک شب ميهمان يکي از واحدها خودرواش را داخل پارکينگ واحدي که خالي بود پارک کرده بود، همين». به همه اين ها اضافه کنيد دعواهاي زن و شوهري بعضي ها را! بدبختانه در اين گونه موارد خانوادگي نه جايي براي دخالت و پا درمياني و نه حتي امکان کمک گرفتن از ۱۱۰ وجود دارد فقط بايد اميدوار بود دعوا قبل از رسيدن به وقت خواب ختم به خير شود.

متاسفانه اين ماجراها و مکافات آپارتمان نشيني ديگر براي بافت شهري امري خارج از عرف نيست. همه ما به نحوي با آن سر وکار داريم و نيز مجبوريم با اين شرايط مدارا کنيم. يکي مي گفت: شيطنت پسر ۴ ساله من، علت گله مندي همسايه طبقه پايين است. گاهي در خانه را مي زند و با عصبانيت مي خواهد بچه را آرام کنيم و گاهي هم تلفني تذکر مي دهد. از يک طرف به او حق مي دهم و از طرف ديگر دلم براي پسرم مي سوزد. آپارتمان ما ۲۰ واحدي است با سليقه هاي مختلف. با هزار و يک نوع امر و نهي و هشدار و رفتار متفاوت. زندگي در آپارتماني با اين شرايط واقعاً سخت است. ناراحت کننده است فرزندم حتي براي دويدن هم نياز به اجازه همسايه طبقه پايين دارد همه اين ها را بگذاريد در کنار، اتاق خواب کوچکي که واحد ما دارد با ديواري نازک به اتاق خواب همسايه کناري چسبيده است! اين جاست که ترديدي ندارم آپارتمان نشيني حتي اگر مزيتي هم داشته باشد محدوديت هايي دارد که ممکن است آسيب هايي هم براي خانواده هاي آپارتمان نشين داشته باشد. يعني همان تاثيرات رواني و اجتماعي آپارتمان ها بر اعضاي خانواده. برخي از عواقب آپارتمان نشيني ناشي از کوچک شدن آپارتمان محل زندگي است. مطالعات نشان داده اين آپارتمان هاي کوچک بر روي بچه ها و خانم خانه تاثير نامطلوب دارد. خشونت، پرخاشگري و افسردگي از جمله اين موارد است. از سوي ديگر زندگي در آپارتمان باعث شده تا فرهنگ ديد و بازديد کاهش پيدا کند. همين موضوع عاملي براي دوري از جمع و ابتلا به افسردگي است. اين در حالي است که در گذشته در بوشهر همه خوراکي ها در خانه پخته و تهيه مي شد اما در آپارتمان هاي امروزي که بايد برايشان عبارت بسازوبفروشي را به کار ببريم بوي غذا فضاي خانه را پر مي کند به نحوي که از داخل راهروي خانه هم مي توان فهميد همسايه چه غذايي پخته است. همه اين ها ناشي از بي دقتي در زمان ساخت آپارتمان است. چگونگي جايگيري اتاق هاي خواب واحدها هم از ديگر مشکلات آپارتمان هاي کوچک است و مي تواند آرامش رواني همسايه ها را با مشکل مواجه کند. تمام اين ها موضوعاتي است که نياز به مطالعه دارد. بلند صحبت کردن از عادات برخي افراد است. اين موضوع را بارها در بازار، اتوبوس و تاکسي حتي در صحبت کردن با تلفن همراه ديده ايم. همين موارد در راهروهاي آپارتمان ها هم اتفاق مي افتد. خداحافظي مهمانان در داخل پله هاي ساختمان و حتي جلوي در آپارتمان بيشتر از ۲۰ دقيقه طول مي کشد. اين امر بارها باعث ايجاد ناراحتي، مشکلات عصبي، کدورت و دعوا بين همسايه ها شده است. وقتي همسايه ها ناديده گرفته مي شوند همين چند روز پيش مرد همسايه روي سقف وانت خود رفت تا با ريختن بنزين خودش را آتش بزند. گويا شب قبل درگيري شديدي بين او و خانواده اش رخ داده بود. سروصداي اين مرد همه همسايه ها را نگران و مضطرب به محوطه مجتمع کشاند. مرد که گويا اصلاً قصد کوتاه آمدن نداشت با دخالت نيروي انتظامي بالاخره از بالاي وانت پايين کشيده مي شود. اگرچه بعد از گذشت يک ساعت ماجرا ختم به خير شده اما اين اضطراب و نگراني هنوز در دل اهالي مجتمع هست. اين موضوع يکي از آسيب هاي اجتماعي و رواني است که مي تواند تا مدت ها روح ساکنان اين آپارتمان ها را آزرده کند.

سلامت رواني به معناي سازش فرد با جهان اطراف و تسلط و مهارت در ارتباط صحيح با محيط است. سلامت جسم و روان تا حدودي وابستگي زيادي با کيفيت روابط افراد با ديگران دارد. در واقع افرادي که به دلايلي قادر به ايجاد روابط خوبي با ديگران نيستند، بيشتر دچار افسردگي، اضطراب، احساس بيهودگي و انزواي اجتماعي مي شوند. اين گونه افراد معمولاً احساس تنهايي مي کنند. گاهي اين گونه به نظر مي رسد که مسائل کالبدي آپارتمان ها تنها بر سلامت و بهداشت جسمي افراد تاثير منفي مي گذارد، اما با نگاهي عميق به موضوع متوجه مي شويم وقتي دست و پنجه نرم کردن با اين مشکلات طولاني مي شود وافراد راه چاره اي براي آن پيدا نمي کنند عملاً سلامت روح و روان آن ها به خطر مي افتد، چرا که يکي از شرط هاي داشتن رواني سالم، تامين آسايش در محيط زندگي خصوصي است. فرهنگ اصيل ايراني مبتني بر آپارتمان نشيني نيست. آپارتمان از تمدن غرب وارد جامعه ما شده است. شايد به دليل کوتاه مدت بودن آپارتمان نشيني که به کشورمان راه پيدا کرده نه تنها هنوز زندگي آپارتمان نشيني در بين مردم فرهنگ سازي نشده بلکه زمينه هاي مناسب براي بسترهاي فرهنگي در اين زمينه نيز فراهم نشده است. رعايت نکردن حقوق آپارتمان نشيني و نيز عدم پذيرش قوانين و مناسبات آپارتمان نشيني، به دليل نبود سابقه زندگي جمعي و فرهنگ آپارتمان نشيني، اصلي ترين دليل وجود مشکلات در آپارتمان هاست. به ويژه آن که در آموزه هاي ديني ما، به رعايت حقوق همسايگان در آپارتمان نشيني تاکيد زيادي شده است اما همين آموزه ها در عمل رعايت نمي شود. برخي افراد نيز مشکلات و رعايت نکردن حقوق ديگران را به گونه اي توجيه مي کنند که منافع شخصي آن ها اقتضا مي کند. عده اي هم که سکونت در آپارتمان را فقط به عنوان سرپناه و از روي اجبار پذيرفته اند، انگيزه اي براي رعايت حقوق ديگران ندارند. در چنين شرايطي ناآشنايي با فرهنگ آپارتمان نشيني و رعايت نکردن حقوق ديگران باعث شده تا برخي از محيط هاي آپارتماني به فضاهايي تنش زا، همراه با درگيري و نزاع تبديل شود آن گونه که آسيب هاي اجتماعي جدي خانواده ها را با مشکل مواجه کرده است. چهار ديواري اختياري نيست جابه جايي مردم از خانه هاي حياط دار به آپارتمان هاي کوچک چند طبقه اگرچه به سرعت اتفاق افتاده اما موجب عادت کردن به شرايط جديد نشده است. به گونه اي که بلند صحبت کردن، رفت و آمد در هر زمان از شبانه روز، بلندي صداي تلويزيون، راديو و ضبط صوت تا آن ميزان که تمايل دارند و بسياري از نمونه هاي ديگر، با اين تفکر که چهارديواري اختياري است همچنان بر شيوه زندگي سنتي پافشاري مي کند. بدون آن که به حقوق همسايه ديوار به ديوار يا همسايه طبقه پايين يا بالا توجه شود. آيا واقعاً اين اعتقاد که «پولش را داده ايم و هر طور که بخواهيم زندگي مي کنيم» پاسخي قانع کننده است؟ در خانه های قدیمی بوشهر دیده اید ،حتي اگر خانه اي کوچک بود اما حياط خانه و ديوار ضخيم آن باعث مي شد تا سر وصدا، همسايه ها را زياد با مشکل مواجه نکند. به همين دليل هم شايد با کمي اغماض بتوان گفت در آن زمان اصطلاح «چهارديواري اختياري» مصداق داشت. اما اکنون اين مورد کاربردي ندارد. اين اصطلاح مربوط به جامعه سنتي بوده، زماني که خانه ها کنار هم نبودند و فاصله خانه ها از هم زياد بود. در حالي که اکنون کوچک ترين سروصدا در خانه هايي که ديوارهايي نازک دارند بزرگ ترين عامل اعصاب خردکن براي همسايه واحد کناري است. از طرف ديگر نگهداري از حيوانات اهلي در آپارتمان موضوع ديگري است که با همين رويه عادي شده است آن هم با تاکيد برخي افراد به اين که در کشورهاي غربي نيز سگ و گربه در خانه ها نگهداري مي شود. در حالي که خانه هاي غربي ها معمولاً حياط دارد. از طرف ديگر در اين کشورها براي حيوانات اهلي مکاني خاص در حياط منزل در نظر گرفته شده است. متاسفانه در کشور ما امروزه نگهداري سگ و گربه در آپارتمان مشکل آفرين شده است. به خطر افتادن سلامت رواني در آپارتمان پرهياهو سعيد، جوان ۱۸ ساله اي است که خود را براي کنکور سال آينده آماده مي کند. وي مي گويد: در ساختمان ما حتي يک واحد آرام هم وجود ندارد. هر همسايه براي خودش ماجرايي دارد. يکي موسيقي تمرين مي کند. آن ديگري سگ دست آموزي دارد که پارس کردنش همه را عاصي کرده است. صداي نوزاد همسايه کناري که معمولاً حتي شب ها هم قطع نمي شود. آن يکي هم انگار بايد تمام بخش هاي خبري و سريال هاي تلويزيون را در تمام ساعت هاي شبانه روز ببيند. لذت ديدن اين برنامه ها براي مرد خانه قطعاً با صداي بلند همراه است. گاهي فکر مي کنم در مدت يک سال که بايد در خانه بمانم و درس بخوانم تا ديوانه شدن فاصله چنداني پيدا نکنم. با اين همه ملاحظه همسايه ها، فکر مي کنيد من مي توانم رتبه اي را که دلم مي خواهد کسب کنم؟: تراکم زياد جمعيتي، ناهمگوني فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي و تمرکز امکانات و منابع در مجتمع هاي آپارتماني افراد را وادار کرده است تا در محيطي تنگ و فشرده زندگي کنند. به همين علت تراکم افراد در فضاي کوچک همراه با امکانات کم،آن ها را دچار مشکل، حاشيه و تنش مي کند. شهرنشيني مدرن و آپارتمان نشيني با عرف و سنت مردم و هويت معماري بوشهر هماهنگي ندارد . مشکلات موجود در آپارتمان ها، تاثيراتي سوء بر زندگي فردي، زندگي جمعي و در نتيجه کيفيت زندگي شهري دارد. علاوه بر اين مشکلات زيادي را در ابعاد اجتماعي و اقتصادي در پي خواهد داشت. افزايش جرم و جنايت يکي از موضوعاتي است که اين مسئله مي تواند در بعد اجتماعي داشته باشد. يکي از تاثيرات زندگي در مکان پرتنش و پرهياهو، آثار نامطلوب آن بر مغز است. در چنين فضايي افراد به جاي آن که اوقات فراغت خود را در آرامش بگذرانند و از اين زمان، براي حل مشکلات خود استفاده کنند، ذهنشان درگير مبارزه با مشکلات مربوط به محل سکونتشان مي شود. اين موضوع در درازمدت خستگي و فرسودگي را براي افراد به همراه خواهد داشت. باز هم فرهنگ سازي حرف اول را مي زند اما آيا راهکاري وجود دارد که بتوان اين همه هياهو و دغدغه را از آپارتمان نشين ها دور کرد؟ بايد فرهنگ همياري، همکاري و همفکري را برگردانيم تاآرامش به ساکنان آپارتمان ها برگردد. در مجتمعي مسکوني همسايه طبقه سوم، به مناسبتي مراسم مذهبي برگزار کرده بود و از طرفي در طبقه چهارم همان مجتمع براي فرزند خانواده جشن تولد گرفته بودند. تداخل اين دو برنامه کاملاً متفاوت باعث درگيري اين دو خانواده شد. به حدي که پليس مداخله کرد. اين جاست که همکاري و همفکري ساکنان آپارتمان ها مي تواند موثر باشد.

علاوه بر اين انبوه سازها هم بايد ويژگي هايي را که مربوط به آپارتمان سازي است رعايت کنند. متاسفانه هرچند زندگي در آپارتمان از فرهنگ غرب به کشور ما وارد شده است اما فرهنگ و امکانات مربوط به اين موضوع در ايران رعايت نمي شود. در زمان ساخت مجتمع هاي آپارتماني بايد برآوردهاي لازم صورت گيرد که آيا منطقه براي آپارتمان سازي با استانداردهاي لازم مناسب است يا خير؟ ضمن آن که بايد براي جمعيت مهاجري که معمولاً در اين آپارتمان ها ساکن مي شوند امکانات رفاهي، درماني و بهداشتي در نظرگرفته شود. ساکنان آپارتمان ها بايد بدانند که سکونت در اين نوع ساختمان ها آداب، قواعد، ضوابط و اصول خاصي دارد که بايد آن ها را بپذيرند و به آن ها توجه کنند. اصولي مانند احترام به حقوق خصوصي و عمومي ديگران، هم سويي و انعطاف پذيري بيشتر نسبت به افراد ديگر، تمرين تحمل و خويشتن داري از جمله اصولي است که بايد به فرهنگ تبديل شود. اطلاع داشتن از مقررات مربوط به آپارتمان نشيني و افزايش دانش حقوقي شهروندان هم مي تواند در ايجاد آرامش بين افراد موثر باشد. در گسترش فرهنگ آپارتمان نشيني، خانواده ها نقشي بسيار کليدي دارند. اين امر مي تواند از طريق آموزش والدين به فرزندان انجام شود آن هم به ويژه با اجراي مقررات مربوط به آپارتمان نشيني. علاوه بر اين دولت، شهرداري ها و نهادهاي شهري هم مي توانند در اين فرهنگ سازي نقش تاثيرگذاري داشته باشند. ضمن آن که اين برنامه ها نبايد موقت و در کوتاه مدت انجام شود. /ص

اسماعیل زارع زاده