اشاره: محسن عباسپور، دانش‌آموختۀ مقطع کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی در دانشگاه شیراز است. حوزه پژوهشی و مطالعاتی وی مباحثی همچون طرد اجتماعی، تاریخ اجتماعی معاصر و جامعه‌شناسی توسعه است. وی مدیرمسئول و سردبیر فصلنامۀ جامعه‌نگاری است که از سال 1397 با محوریتِ قرار دادنِ مباحث جامعه‌شناسی در فضای گفت‌و‌گویی با مخاطب منتشر می‌شود. تا کنون از او کتاب «گفال» که مجموعه یادداشت‌هایی پیرامون جامعه‌شناسی استان بوشهر است، منتشر شده.

*وقايع و اعتراضات اخير جامعة ايران را چگونه ارزيابي مي‌كنيد و اين اعتراضات را تحت چه عنواني مي‌توان صورت‌بندي كرد؟
- به گمان من، قوي‌ترين مفهومي كه مي‌تواند چارچوب‌بندي مناسبي از اين وقايع و رخدادهاي پيش آمده از اوايل مهرماه سال جاري تا كنون را به دست بدهد، نظرية «زوال پدرسالاري» زنده‌ياد قانعي‌راد است و براي به دست آوردن درك درستي از آنچه در جامعه جاري است، بايستي به آراء قانعي‌راد بازگرديم. ايشان در چارچوب‌بندي مفهومي خود، ضمن واكاوي تحولات خانواده در جامعة معاصر ايران، از تأثيرگذاري‌ها و تأثيرپذيري‌هاي اين تحولات در سطوح كلان نيز صحبت مي‌كند.
براين اساس آنچه كه طي اين چند مدت در جامعة ايران شاهدش بوديم، حلقه‌اي جديد از مجموعه‌اي از كنش‌ها و جريان‌هاي اجتماعي است كه حداقل از دوران مشروطه شروع شده‌اند و تا به امروز در منطق اكثر قريب به اتفاق جنبش‌ها و حركت‌هاي گستردة جمعي در جامعة ايراني به وقوع پيوسته‌اند. با تكيه به چارچوب‌بندي مفهومي دكتر قانعي‌راد مي‌توان گفت يكي از فصول مشترك و مهم انقلاب مشروطه، جريان ملي شدن صنعت نفت، انقلاب 57، رخداد دوم خرداد 76 و... اين مسئله بود كه بخش قابل توجهي از جامعه، نظم موجود را كه عمدتاً مبتني بر منطق‌هاي پدرسالارانه بوده است، نمي‌پذيرد و بر اين اساس تلاش مي‌كند تا فضا و منطق موجود در آن را تغيير دهد و جايي براي طرح نظرهاي خود و ايجاد فضايي دموكراتيك‌تر، بدون استيلاي نهادهاي بالادستي فراهم آورد.
اين رويكرد گرچه از ابتدا و با وقوع انقلاب مشروطه در عرصه‌هاي كلان جامعه آغاز شد، اما رفته رفته به سطوح خرد جامعه تسري يافت و يكي از بزرگترين انقلاب‌هاي اجتماعي تاريخ ايران را در سطوح خرد جامعه، يعني در نهادهايي همچون نهاد خانواده، نهاد خويشاوندي و حتي نهادهاي كهني همچون نهاد ايل به وجود آورد. بر اين اساس ما شاهد هستيم از اواسط قرن گذشته به اين سو، ساختار نهادهاي خانواده، خويشاوندي و ايل كه در سطوح خرد جامعه دسته‌بندي مي‌شوند، از نظام‌هاي مبتني بر پدرسالاري فروپاشيدند و به سمت نظام‌هاي دموكراتيك حركت كردند. اينكه اكنون مي‌بينيم در بسياري از خانواده‌ها، پدر در هنگام تصميم‌گيري با ساير اعضاء خانواده مشورت مي‌كند و حتي در موارد متعددي از فرايند مشورت كنار گذاشته مي‌شود و از نظرات فرزندان و زن خانواده تبعيت مي‌كند، حاكي از دگرگوني بزرگ و انقلابي اجتماعي است كه به دليل بطئي بودنش، تا حد زيادي از نظرها پنهان مانده است.
در اين ميان يك سري عوامل ديگر هم فرايند زوال پدرسالاري و حركت خانواده‌ها به سمت خانواده‌هاي گفتگويي و دموكراتيك را سرعت مي‌بخشند. به عنوان مثال نسل جواني كه از آنها با عنوان دهة هشتادي ياد مي‌شود، نسلي هستند كه از ابتداي ورود به فرايندهاي اجتماعي شدن، با حد قابل توجهي استقلال از نهادهايي همچون خانواده، امكان حضور و فعاليت در شبكه‌هاي ارتباط جمعي را يافته‌اند. در فعاليت‌هاي شبكه‌اي، مناسبات افراد با يكديگر افقي مي‌شود و سلسله مراتب اجتماعي كاهش مي‌يابد. بنابراين اين نسل خيلي پيش از آنكه بخواهد در سطح جامعه مسئوليتي بر عهده بگيرد و از منطق‌هاي موجود پيروي كند، با نظامي داراي كمترين سطح سلسله مراتب اجتماعي پرورش يافته و رشد كرده است. كسي كه اينچنين فرايند اجتماعي شدن را طي كرده باشد، به صورت طبيعي وقتي پا به محيط‌هاي واقعي جامعه مي‌گذارد، با نظم‌هاي موجود به چالش برمي‌خورد و به احتمال زياد در تلاش براي تغيير آن برمي‌آيد.
همانطور كه اشاره كردم اين رويكرد ابتدا از عرصه‌هاي كلان جامعه شروع شد و به سطوح خرد رسيد و اكنون دوباره به سطوح كلان بازگشته است. اينكه مي‌بينيم در وقايع اخير زنان و جوانان، دو نيروي عمدة حاضر در خيابان‌ها هستند و عمدة مفاهيم توليد شده، حول آنان مي‌گردد، حكايت از وقوع همان مفاهيم مطرح شده از سوي دكتر قانعي‌راد در سپهر سياسي و عرصه‌هاي كلان جامعه دارد. همان زنان و جواناني كه طي دهه‌هاي اخير در سطح خانواده، موفق به حركت به سمت ايجاد خانواده‌هاي دموكراتيك شده بودند و نظم گذشته را بر هم زده بودند، اكنون و در ادامة روند تاريخي كه شرحش رفت، همان منطق را در سطوح كلان دنبال مي‌كنند.
براساس آنچه گفته شد، در پاسخ به بخش دوم پرسش شما، اين اعتراضات را همانگونه كه دكتر اباذري ذكر كرده‌اند، در چارچوب غليان اجتماعي صورت‌بندي مي‌كنم. اين اعتراضات غلياني از جنبش‌هاي ديگري هستند كه در اين مقطع زماني امكان پديدار شدن و جوشيدن در سطح جامعه را يافته‌اند. اما اينكه به صورت مستقل يك جنبش اجتماعي باشد، دست‌كم تا به اينجا، خير.

*اعتراضات اخير داراي چه گفتماني است و چشم‌انداز آن را چگونه مي‌بينيد؟
- توليد و چارچوب‌بندي گفتمان‌ها، وظيفة روشنفكران جامعه و يكي از كاركردهاي اصلي حضور روشنفكران در سطح جامعه است. اين در حالي است كه در وقايع اخير، روشنفكران بنا به دلايل متعدد، كمترين امكان حضور را براي نقش‌آفريني داشته‌اند. فضا به گونه‌اي است كه حتي برخي از نيروهاي فكري مانند زيدآبادي كه دست به توليد و چارچوب‌بندي مفاهيمي در جهت گفتمان‌سازي يا حتي كمك به روند خروج از اين بحران مي‌زنند، چنان مورد خشونت‌هاي مختلف قرار مي‌گيرند كه به ناگزير يا صحنه را ترك مي‌كنند يا از صحنه بيرون رانده مي‌شوند. اين مسئله باعث مي‌شود كه اساساً گفتماني عميق و اصولي ساخته و پرداخته نشود و شبه‌گفتمان‌هاي موجود هم آنقدر از ضعف‌هاي منطقي و خردورزي رنج ببرند كه نتوان آنها را ذيل مفهوم گفتمان قرار داد.
ببينيد به عنوان مثال زماني كه به دليل عدم امكان حضور روشنفكران، چالش‌هاي اساسي و ساختاري در امكان مفهوم‌پردازي و گفتمان‌سازي به وجود مي‌آيد، جريان معترض در فرايندي خودجوش، حتي شعار محوري و كليدي خود را به جاي آنكه خلق كند، وام مي‌گيرد؛ آن هم با تقليل دادن مفهوم آن به امري زيستي و نه با افزودن بار معنايي‌اش. ‌اين در صورتي است كه چنانچه نيروهاي فكري و توانمندي امكان حضور و مفهوم‌پردازي داشتند، مي‌توانستند خودشان دست به ايجاد مفاهم جديد بزنند و از دل آنها شعارهاي محوري بيرون كشيده شود، يا حداقل اگر مفهوم و شعاري را وام مي‌گرفتند، بر وزن آن اضافه مي‌كردند نه اينكه از وزن و پهنة آن بكاهند.
ضعف مشهود ناشي از فقدان گفتماني مشخص و چارچوب‌بندي شده، تبعات مختلف و البته هزينه‌هاي گزافي را نيز ايجاد مي‌كند. به عنوان مثال باعث مي‌شود جريان معترض موجود، از خِرَد سياسي دور بماند و نه تنها نتواند در بسياري از موارد تصميم درستي را بگيرد، بلكه اتفاقاً تصميم‌هاي اشتباه و پي‌درپي و پرهزينه‌اي را نيز اتخاذ كند. همين مي‌شود كه به تعبير درست دكتر آقاجري، اين جريان گرچه در سطح جغرافيايي گسترده است، اما در سطح كمّي و نيروهاي حاضر در ميدان، نسبت به ميزان نارضايتي‌هاي موجود در جامعه، بسيار كم‌تعداد است و بسياري از گروه‌هاي مختلف اجتماعي و معترضينِ آشناي سال‌هاي گذشته، با اتكاء به عقل محاسبه‌گرانه، با اين جريان همراهي ميداني نكرده‌اند. در همين ارتباط نكتة بسيار حائز اهميت ديگر كه باز هم ناشي از فقدان گفتمان‌سازي است، عدم تعيين تكليف اين جريان با نيروهاي مختلف خارج از كشور، اعم از دولت‌هاي خارجي و جريان‌هاي اپوزيسيون است. بايستي واقع‌بينانه نگاه كرد و متوجه بود كه مردم و جريان‌هاي اجتماعي ايران به دلايل متعدد، همواره نسبت به دخالت‌هاي خارجي، حساس بوده‌اند و بارها مواضع سرسختانه‌اي نسبت به آنها اتخاذ كرده‌اند. كافي است تاريخ مبارزاتي مردم بوشهر و فارس در برابر ورود نيروهاي انگليسي به جنوب كشور را به خاطر بياوريم. به تعبير رضا اميرخاني، ايراني گرچه ممكن است پلوي سفارت را خورده باشد، اما ننگ سفارتي بودن را نمي‌پذيرد. اينكه افرادي خارج از مرزهاي ايران نشسته باشند و در لابي و مذاكره با قدرت‌هاي خارجي تلاش‌هاي گسترده‌اي براي تداوم اعتراض‌ها در خيابان‌هاي ايران داشته باشند و از شروع اعتراض‌ها تا به امروز حتي يك نفرشان حاضر نشده باشد به ايران برگردد و پايش را به خيابان بگذارد، نكته‌اي است كه گرچه كمتر به آن پرداخته مي‌شود، اما بدون ترديد از نظر مردم ايران كه در خاطره‌هاي جمعي خود، اعم از دوران مشروطه، ملي شدن صنعت نفت، جنگ ايران و عراق، خروج امريكا از برجام و... همواره تلخ‌كامي‌هاي زيادي از قدرت‌هاي خارجي چشيده‌اند، دور نمي‌ماند و در ارزيابي شرايط به آن توجه دارند.
درخصوص بخش دوم پرسش شما هم لازم مي‌دانم به بيانيه‌اي كه انجمن جامعه‌شناسي ايران در روزهاي نخست شروع اعتراض‌ها صادر كرد، اشاره كنم و هشدار موجود در آن را تكرار كنم. در آن بيانيه بر نگراني جامعه‌شناسان ايراني از تعميق شكاف‌هاي موجود در جامعه تأكيد و نسبت به عواقب جبران‌ناپذير و سهمگين اين شكاف‌ها هشدار داده شده بود. متأسفانه روند اعتراض‌ها به سمتي رفت كه در عمل اين مورد بيشتر و بيشتر اتفاق افتاد و با عميق‌تر شدن برخي شكاف‌ها، پل‌هاي ارتباطي و گفتگويي موجود، كمتر و كمتر شدند. تا زماني كه امكان مناسبي براي خردورزي و كنشگري نهادهاي مختلف جامعه‌مدني به عنوان حلقة واسط پهنه‌هاي مختلف جامعه كه مي‌توانند گفتگو را ممكن نمايند فراهم نيايد، اين هزينه‌ها و تعميق شدن شكاف‌ها همچنان ادامه خواهند يافت، گرچه ممكن است شكل‌شان و چگونگي بروزشان تغيير يابد.

*راه برون رفت از اعتراضات اخير در ايران را در چه مي‌بينيد و چگونه مي‌توان از اين بحران عبور كرد؟
- دوركيم به عنوان پدر جامعه‌شناسي به ما ياد داده است كه امر اجتماعي را بايستي با امر اجتماعي تبيين كرد. اگر قائل به اين منطق و خِرَد باشيم، مي‌توانيم راه‌حل‌هايي را براي كمك به حل اين بحران كه متأسفانه هزينه‌هاي بسيار زيادي را چه در سطح داخلي و چه در سطح بين‌المللي براي ايران به دنبال داشته، بيابيم. اگر قائل به اين منطق باشيم، بايستي در هر طرف از اين ماجرا كه ايستاده‌ايم، كمك كنيم تا با كاهش خشونت و گشايش واقعي فضا، امكان گفتگوهاي جمعي در معناي واقعي كلمه و با اصول اساسي و منطقي گفتگو از جمله مساوي بودن طرفين، فراهم آيد. تحقق اين موارد در شرايط فعلي بسيار سخت است و نياز به وجود عزمي جدي در بين نيروهاي مختلف دارد و تا زماني كه محقق نشود، ناگزير به پرداخت هزينه‌هاي گزافي هستيم.

* وجه مميزه و تفاوت اعتراضات اخير نسبت به وقايع سال 88، 96 و 98 چيست؟
- به نظر مي‌رسد يكي از برجسته‌ترين تفاوت‌هاي اين اعتراضات نسبت به وقايعي كه اشاره كرديد، فاصله گرفتن از امر و خِرَد سياسي و همزمان نزديك شدن به مقوله‌هاي زيستي باشد. اين روند از وقايع سال 88 كه تماماً سياسي بود، پله‌پله به سمت مقوله‌هاي زيستي حركت كرد. اكنون ما با جرياني مواجه هستيم كه در مقوله‌هاي زيستي و فرهنگي بسيار برجسته است اما در عين حال در حوزة خِرَد و امر سياسي، فاقد درك و توانمندي كافي است.