دکتر حوریزاد قائدی:

برداشت  خرما به معنای جداسازی میوه رسیده از نخل خرما است. آنچه عملیات برداشت خرما را پیچیده می‌کند این است که رسیدگی میوه خرما در یک خوشه یا یک نخل به صورت همزمان برای تمامی میوه‌ها اتفاق نمی‌افتد به همین دلیل میوه‌های هر نخل ممکن است در خصوصیاتی مانند رنگ، درصد رسیدگی و یا میزان رطوبت، قند و ... با هم تفاوت داشته باشند. حداکثر باردهی درختان خرما در سال هشتم تا دهم صورت می‌گیرد و تولید محصول اقتصادی تا 40-50 سالگی و یا بیشتر ادامه می‌یابد. برداشت خرما بسته به رقم، شرایط اقلیمی و شرایط بازار در مراحل مختلف خلال، رطب و تمر می‌تواند انجام شود. اکثر ارقام در دو مرحله رطب و تمر قابل برداشت هستند و قابلیت برداشت میوه در مرحله خلال تنها در ارقامی مثل برحی، بریم، حاج باقری و جوزی امکان‌پذیر است. در مرحله خلال میوه دارای بافت سفت و رطوبت بالا و قابلیت نگهداری کم است. مرحله رطب در ارقام تر و نیمه خشک بارز است. بافت میوه در این مرحله نرم و بسیار حساس است. بیشترین مطلوبیت خرما در این مرحله است. برداشت و عرضه مناسب میوه در مرحله رطب می‌تواند بیشترین درآمد را عاید نخلدار کند اما به دلایلی همچون دوره کوتاه برداشت رطب و حساسیت و فسادپذیری آن و همچنین استفاده از نیروی کار ماهر و بالارو از نخل، با محدودیت روبرو است. مهمترین ارقام رطبی کشور شامل، مضافتی، برحی، دالکی و استعمران هستند.

در مرحله تمر، رطوبت میوه به حدود 10-25 درصد کاهش یافته است و بافت آن به صورت نرم، خشک و بسیار خشک متغیر است. قابلیت نگهداری میوه در این مرحله بیشتر از دو مرحله قبل است و سرعت تغییرات کمی و کیفی بسته به ویژگی‌های رقم متفاوت است. به طوری‌که برخی ارقام را می‌توان در دمای محیط  به مدت طولانی نگهداری کرد ولی برای برخی دیگر شرایط سردخانه لازم است. مهم‌ترین مشکلات نگهداری بلند مدت خرما بسته به رقم، خسارت آفات، ترشیدگی و کپک‌زدگی، تیرگی رنگ و شکرک‌زدگی است. ارقامی مثل زاهدی، دیری، استعمران و پیارم در مرحله تمر برداشت می‌شوند.

در حالت طبیعی و در صورت سازگاری رقم  نخل خرما با منطقه، فرآیند رسیدگی آن در طول فصل تولید، کامل می‌شود و در پایان میوه خرما در مرحله تمر برداشت می‌شود اما در صورت عدم تناسب رقم با منطقه امکان تاخیر در رسیدگی میوه وجود دارد. در این صورت پوشش‌دهی خوشه‌ها برای جلوگیری از آسیب‌هایی همچون باران‌های ابتدای فصل، لازم است.

برداشت خرما مستلزم بالا رفتن از نخل و دسترسی به تاج آن برای جداسازی میوه‌ها از خوشه است.گرچه تلاش‌هایی برای جداسازی میوه از نخل بدون نیاز به بالا رفتن کارگر از نخل انجام شده و یا در حال انجام است اما این تلاش‌ها تاکنون در بعد تجاری گسترش نیافته و نیاز به بالا رفتن از نخل همچنان باقی است.

برداشت خرما در وهله اول به وجود کارگران ماهر بالارو از نخل و وجود ابزار مناسب همچون نردبان‌های بلند آلومینیومی یا بالابرهای ویژه و تحمل هزینه‌های آن‌ها بستگی دارد و بسته به رقم از اوایل تابستان تا اواسط تابستان، با برداشت برخی ارقام خارکی همچون برحی آغاز می‌شود. برداشت رطب و تمر نیز معمولاً تا پایان تابستان و در برخی موارد تا مهرماه نیزادامه پیدا می‌کند.

بارندگی بی‌موقع و رطوبت بالای محیط می‌تواند باعث آسیب به میوه و کاهش کیفیت آن در اثر ترشیدگی، ریزش و خسارت آفات و بیماری‌ها شود. به همین دلیل برنامه‌ریزی برای برداشت در جهت حفظ کمیت و کیفیت خرما الزامی است.

برداشت صحیح میوه نخستین گام در مسیر تولید، بسته بندی و عرضه محصول خوب به شمار می‌آید. بدین معنی که میوه بدون آسیب‌دیدگی و به صورت تمیز از نخل جدا و تحویل مراکز نگهداری یا بسته‌بندی شود. جداسازی میوه از نخل خرما به دو روش دست‌چین و برداشت یکباره قابل اجرا است. در برداشت دست‌چین، هزینه‌های کارگری به دلیل تعداد دفعات تکرار عملیات و زمان موردنیاز برای دست‌چین کردن میوه زیاد است بنابراین تنها برای رطب که نسبت به برداشت یکباره حساس است و نیز برای ارقام گران‌قیمت بازار اجرا می‌شود. در این روش برداشت، کارگر به همراه خود سبد یا ظرفی را به تاج نخل برده و پس از استقرار با دست‌چین کردن  میوه‌های رسیده، آن‌ها را درون ظرف همراه خود قرار می‌دهد. با پر شدن ظرف، با استفاده از طناب آن را به پایین نخل هدایت می‌کند تا توسط کارگران مستقر روی زمین جمع‌آوری شود. این روش در کشور اغلب برای برداشت رطب مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به حساسیت میوه در مرحله رطب نسبت به تکان‌های خوشه و ریزش آسان میوه، باید در مرحله خلال و پیش از آغاز مرحله رطب نسبت به پوشش مناسب خوشه اقدام کرد. این پوشش باید به گونه‌ای باشدکه علاوه بر محافظت خوشه، امکان جریان هوای مناسب و جلوگیری از ترشیدگی و پوسیدگی میوه‌های درون خوشه را فراهم سازد.

 برداشت یک‌باره محصول مهم‌ترین روش برداشت موجود در کشور است که برای اغلب ارقام در پایان فصل تولید اجرا می‌شود. از این‌رو این روش مستلزم انتظار برای رسیدگی کلی نخلستان است. در این روش خوشه‌ها در مرحله انتهایی خارک پوشش داده می‌شوند تا میوه را از خطر ریزش، خسارت پرندگان و تا حدودی عوامل جوی محافظت کنند. این روش معمولا در گروه‌های 3-4 نفره انجام می‌شود. یک نفر از اعضای گروه نقش بالارو و خوشه‌بر را برعهده دارد و بقیه افراد در پایین نخل وظیفه جمع‌آوری خوشه‌ها و جداسازی میوه‌ها را بر عهده دارند. قبل از این کار، کارگران پوشش برزنتی یا نایلونی را در پای نخل می‌گسترانند تا از آلوده شدن میوه‌ها جلوگیری شود.

بهتر است میوه‌ها را قبل از انتقال به انبار به صورت اولیه پاکسازی و میوه‌های تلقیح نشده و نارس، ترشیده، آفت‌زده، پوسیده و آلوده به بقایای حشرات را از میوه‌های سالم جدا کرد. پس از پاکسازی، محصول باید مستقیماً درون ظرف‌های مناسب و تمیز قرار داده شود و به محل‌های انبار یا بسته‌بندی منتقل شود.

این ظروف معمولاً انواع صندوق‌های چوبی و پلاستیکی یا کارتن‌های مقوایی هستند. صندوق‌ها معمولاً ۱۵ تا 25 کیلوگرم را در خود جای می‌دهند. عمق مناسب جعبه انتقال برای میوه خرما در مرحله تمر حداکثر 30 سانتی‌متر است. به طور کلی با افزایش حساسیت میوه به صدمات مکانیکی، عمق ظرف کم می‌شود. این امر به‌گونه‌ای است که در انتقال رطب توصیه می‌شود که بیش از سه لایه میوه روی هم قرار نگیرند و از این‌رو عمق موثر ظرف نباید بیش از 6-7 سانتی‌متر باشد.

به‌طور کلی حساسیت به صدمات مکانیکی و فساد میکروبی در رطب بیشترین و در تمر کمترین است.

با افزایش فاصله انتقال، نیاز به کامیون‌های مجهز به يخچال نیز افزایش می‌یابد. انتقال میوه بهتر است در ساعات اولیه روز و در زمان‌های خنک انجام پذیرد.

به دلیل وجود قوانین و مقررات بهداشتی و استانداردهای تولید، آماده‌سازی و بسته‌بندی تجاری خرما، به ویژه در مرحله تمر، تنها در کارگاه‌ها و مراکز معتبر بسته‌بندی امکان‌پذیر است. با این وجود بسته‌بندی خرما در مرحله رطب، برای برخی ارقام تجاری همچون رقم مضافتی در نخلستان‌ها رواج دارد. با توجه به امکانات کم، نگهداری خرما در نخلستان‌ها توصیه نمی‌شود. البته بسته به نوع رقم و توانایی تحمل شرایط نگهداری، ارقام خشک و نیمه‌خشک را می‌توان به صورت کوتاه مدت در انبارهای محلی نگهداری کرد. در این صورت فضای انبار باید بسته، دارای تهویه و روشنایی مناسب باشد و  امکان رخنه و لانه‌گزینی پرندگان و جوندگان وجود نداشته باشد. به هر حال در تولید و تجارت نوین خرما، چنین انبارهایی جایگاه خود را از دست داده‌اند و توصیه می‌شود خرما در اولین فرصت به مراکز نگهداری مجهز و کارگاه‌های بسته‌بندی انتقال یابد. این مراکز به‌گونه‌ای هستند که امکان نگهداری بهداشتی و بلندمدت خرما را در فضای کنترل شده از نظر دما و رطوبت فراهم می‌سازند.

منابع:

- پژمان ، ح. 1380. راهنماي خرما :كاشت داشت و برداشت، انتشارات نشر آموزش كشاورزي، كرج: 286ص.

- تراهی، ع. مستعان، الف. و راهنما، ع. الف. 1393. اصول و مبانی کاربردی توصیه کشت ارقام خرما و معرفی ارقام. انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی: 37 ص.