چند روزیست که به دلیل مشغله ی صرف سیاسی قبل و بعد از انتخابات ، دچار اندکی افسردگی شده بودم ، زیرا در میان عوامل متعددی که در مباحث سیاسی مبتلابه جامعه امروزین ما مطرح و دخیلند ، کمتر می توان عامل آرامش دل ، یعنی خدا را یافت ، بیشتر عامل من و ما در این مباحث در میان است . که البته تا حدی هم سیطره ی چنین فضایی بر جامعه ی سیاسی امروز طبیعی به نظر می رسد. شاید ایراد از من باشد که هنوز در حال و هوای دوران دفاع مقدس سیر می کنم ، در آن دوران ، بویژه در جبهه ها به هر سو که می نگریستی چیزی جز خدا را نمی توانستی ببینی ، در آن زمان همه جا خدا بود و همه چیز و همه کس خدایی ، امروز نسل تغییر کرده ، نسل جدید نه تنها زمان امام (ره) و زمان دفاع مقدس را ندیده و تجربه نکرده ، بلکه با یادگاران آن دوران های زیبا و دوست داشتنی هم به ندرت برخورد داشته است. زیرا به قول شهید باکری رحمه الله علیه بازماندگان جنگ سه دسته شده اند ،" دسته ای از گذشته ی خود نادم و پشیمانند و غرق در دنیا شده و حتی با گذشته ی خویش سر ستیز دارند ، دسته ی دوم راه بی تفاوتی پیشه کرده و ایام می گذرانند ، تنها دسته ی سومند که به گذشته وفادارند و از شدت مصائب دق کرده ، نظاره گره وضع موجودند و در اقلیت. " (نقل به مضمون) البته این درد دل نافی مطلق خدا جویی نسل جدید نیست . زیرا ما در دنیای نسبیت زندگی می کنیم . سر گلایه ی این کمترین بیش از نسل جدید متوجه نسل باز مانده از انقلاب و جنگ است که باید الگوی نسل جدید باشند ، اما با کمال تاسف نیستند و نیستیم. شاید اگر بخواهیم سرزنش کنیم سهم بیشتر این سرزنش متوجه نسل ما باشد تا نسل جدید. نسل ما جز هتاکی ، دروغ ، تهمت ، اختلاس ، افتراء ، تخریب بی محابای نیکان و یادگاران امام و انقلاب و جنگ چه چیزی را برای نسل جدید به ارمغان آورده است تا بتوان از این نسل درک درست دوران انقلاب و دفاع مقدس را در راستای الگو پذیری آن دوران توقع داشت . بگذاریم و بگذریم.
بلاخره جهت گریز از چنگال افسردگی پیش گفته ، راه نجات را کمافی السابق ، چنگ زدن به دامن رهایی بخش معنویت یافتم و بر آن شدم تا با سیری مجدد در نهج البلاغه آرامش از دست رفته را باز یابم . اما دریغم آمد که از این آرامش غیر قابل توصیف شما مخاطبین عزیز را بی بهره بگذارم ، پس بر آن شدم تا با این نوشتار آن آرامش منبعث از نهج البلاغه را با شما تقسیم نمایم . به همین مناسبت پس از چند روز مطالعه ، به دنبال عنوان و مبحثی جهت طرح به تامل نشستم ، مباحث متعدد را طرح و بررسی کردم ، حتی چند بار چند موضوع را انتخاب و یکی دو صفحه ای به نگارش در آوردم اما پشیمان شده نوشته هایم را کنار گذاشتم ، با خود گفتم نباید از سیاست فاصله گرفت ، باید سیاست را دینی و خدایی کرد چون به باور بنده تنها راه خیر و سعادت بشر پیشه کردن سیاست دینیست .
به دنبال عنوان می گشتم که به یاد شعار انتخاباتی آیت الله هاشمی رفسنجانی یعنی " اعتدال علوی " افتادم . دیدم این بحث اعتدال که در نهج البلاغه هم به کرات به آن پرداخته شده و بحث رایج امروز جامعه ی سیاسی ما نیز هست ، می تواند بحثی مفید جهت طرح باشد . لازم است در اینجا یک توضیح نیز بدهم که ساختار و شاکله ی فکری این کمترین از اولین روزهای انقلاب تا امروز تحت تاثیر چند شخصیت معاصر قرار گرفته است ، تقریبا از اواسط سال 56 توسط معلم عزیز و دوست داشتنیم آقای حسین ایزدجو که هر کجا هست خداوند بر عزت و سلامتش بیفزاید ، با حضرت امام خمینی رحمه الله علیه آشنا شدم ، امام (ره) اندیشه و شخصیت بنده را از آغاز شکل گیری ، شخصیتی دینی و مذهبی پروراند . رابطه من و امام (ره) رابطه ای عاشق و معشوق یا مرید و مرادی بود ، که تا کنون ذره ای از این عشقم به امام کاسته نشده است . بلکه در گذر زمان بر درستی ارادتم به امام افزوده نیز شد . دومین شخصیتی که بر ساختار فکری من تاثیر گذار بود شهید چمران رحمه الله علیه بود که حقیر را در مسیر مبارزه و مجاهدت فی سبیل الله قرار داد. شخصیت سوم شهید آیت الله مرتضی مطهری بود ، که اندیشه ی این کمترین را به سمت خردگرایی سوق داد. چهارمین شخصیت مرحوم شهید دکتر علی شریعتی بود ، که در تمیز دادن تشیع علوی با تشیع صفوی به بهترین نحو به بنده یاری رساند. شخصیت پنجم استاد ارجمند دکتر عبدالکریم سروش بود که من را از دهلیز تنگ اسلام ایدئولوژیکی که مرحوم شریعتی رحمه الله علیه مروج آن بود بیرون کشید و نشان داد که اسلام فربه تر است از ایدئولوژی ، و آخرین شخصیت آیت الله هاشمی رفسنجانی بود که با صبر جمیل خود این کمترین را که از آغازین روز های دولت سازندگی از منتقدین سرسخت وی بودم به سوی مسیر اعتدال رهنمون ساخت. من از چند سال پیش همواره با خود می اندیشیدم که منبع این صبر عظیم آیت الله هاشمی رفسنجانی کجاست که وی را همچون کوهی استوار در مقابل این همه اجحاف و نا ملایمات نگه می دارد . تا اینکه با سیری در قرآن و نهج البلاغه رمز و راز این حلم و بردباری و استواری را در اعتدال علوی یافتم .
و نیک دریافتم که : رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود.
و اما با عرض پوزش از طولانی شدن مقدمه بر می گردیم سراغ اصل موضوع : این کمترین در انتخاب مواردی که در پی می آیند با تورقی در نهج البلاغه و جستجویی در بر خی سایت های اینترنتی که به طور ویژه به امر نهج البلاغه می پردازند کمک گرفته ام که امید وارم مفید فایدت واقع گردد.
اولین مطلبی که مشاهده می کنید تفسیری جامع از اعتدال است که در حکمت شماره 289 نهج البلاغه آمده و امام علی (ع) به توصیف شخصیتی معتدل و خدایی می پردازد . امام از این شخصیت به نام برادر یاد می کند ، برخی از مفسرین نهج البلاغه این شخصیت را نبی مکرم اسلام (ص) می دانند و برخی دیگر از برخی یاران پیامبر (ص) یاد کرده اند که به باور بنده چنین شخصیتی با چنین اوصافی نمی تواند کسی جز پیامبر اسلام (ص) باشد. و اما کلام امام(ع) :
"در گذشته برادرى دينى داشتم كه خردى دنيا در ديده اش وى را در چشم من بزرگ مى داشت و شكمش بر او سلطه اى نداشت، پس آنچه را نمى يافت آرزو نمى كرد و آنچه را مى يافت فراوان استفاده نمى كرد. بيشتر اوقات خاموش بود و اگر سخن مى گفت بر گويندگان چيزه بود و تشنگى پرسشگران را فرومى نشاند. افتاده بود و در ديده ها ناتوان و به هنگام كار چون شير بيشه بود و مار بيابان. تا نزد قاضى نمى رفت حجت نمى آورد و كسى را كه عذرى داشت سرزنش نمى كرد تا عذرش را مى شنيد. از هيچ دردى شكوه نمى كرد مگر آن گاه كه بهبود مى يافت. چيزى را بر زبان مى آورد كه انجامش مى داد و بدانچه نمى كرد دهان نمى گشود. اگر در گفتار بر او پيروز مى شدند، در خاموشى كسى بر او چيره نمى شد. بر شنيدن حريص تر بود تا گفتن. هرگاه دو كار برايش پيش مى آمد، مى نگريست كه كدام به خواهش نفس نزديكتر است تا راه مخالفت با آن را پويد. بر شما بايد چنين خصلتها را يافتن و در به دست آوردنش بر يكديگر پيشى گرفتن و اگر نتوانستيد، بدانيد كه اندكى را به دست آوردن بهتر است تا همه را وانهادن ] '' نهج البلاغه، حكمت 289 [
امام (ع) در خطبه ی 127 نهج البلاغه در سرزنش افراط و تفریط از سوی خوارج ، و در تمجید اعتدال و میانه روی می فرماید:
"پس شما بدترین مردمید و آلت دست شیطان ، و موجب گمراهی این و آن ، و به زودی دو دسته بخاطر من تباه شود : دوستی که کار را به افراط کشاند ، و محبت او را به راه غیر حق براند، و آنکه در بغض اندازه نگاه ندارد،و بغضش او را به راهی که راست نیست در آرد،حال آن دسته در باره ی من نیکوست،که راه میانه را جوید و از افراط و تفریط دوری جوید. همراه آنان روید، و با اکثریت هم داستان شوید، که دست خدا با جماعت است ، و از تفرقه بپرهیزید که موجب آفت است.آنکه از جمیع مسلمانان یک سو شود بهره ی شیطان است ، چنان که گوسفند چون از گله ماند نصیب گرگ بیابان است." [ نهج البلاغه ، خطبه 127 ]
همچنین در رد افراط و تفریط می فرماید:
"نادان را نبينى جز كه كارى را از اندازه فراتر كشاند و يا بدانجا كه بايد نرساند." [ نهج البلاغه، حكمت 70]
"به رگهاى دل اين آدمى گوشتپاره اى آويزان است كه شگفت تر چيزى كه در اوست آن است. و آن دل است كه دل را ماده ها بود از حكمت و ضدهايى مخالف آن، پس اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند و اگر طمع بر آن هجوم آرد، حرص آن را تباه سازد و اگر نوميدى بر آن دست يابد، دريغ آن را بكشد و اگر خشمش بگيرد، بر آشوبد و آرام نپذيرد و اگر سعادت خرسندى اش نصيب شود، عنان خويشتندارى از دست بدهد و اگر ترس به ناگاه او را فراگيرد، پرهيزيدن او را مشغول گرداند و اگر گشايشى در كارش پديد آيد، غفلت او را بربايد و اگر مالى به دست آرد، توانگرى وى را به سركشى وادارد و اگر مصيبتى بدو رسد، ناشكيبايى رسوايش كند و اگر به درويشى گرفتار شود، به بلا دچار شود و اگر گرسنگى بى طاقتش گرداند، ناتوانى وى را از پاى بنشاند و اگر پر سير گردد، پرى شكم زيانش رساند. پس هر تقصير، آن را زيان است و گذراندن از هر حد موجب تباهى و تاوان. " [نهج البلاغه ، حكمت 108]
"آن كه خصومت را از حد درگذارند گناه ورزيد و آن كه در آن كوتاهى كرد ستم كشيد و آن كه ستيزه جوست نتواند از خدا ترسيد. " [نهج البلاغه، حكمت 298]
به بيان امام على "ع":
فقیه کامل كسى است كه مردم را از آمرزش خدا مايوس نسازد و از مهربانى او نوميدشان نكند و از عذاب ناگهانى وى ايمنشان ندارد. [نهج البلاغه ، حكمت 90]
و باز در تمجید از میانه روی فرموده است:
"چپ و راست "كمينگاه" گمراهى است و راه ميانه، راه راست "الهى" است. كتاب خدا و آيين رسول آن را گواه است و سنت را گذرگاه است و بازگشت بدان جايگاه است. " [ نهج البلاغه، كلام 16]
"آن كه راه ميانه را پيش گيرد، بستانيدش و به نجات مژده دهندش و آن كه راه راست يا چپ را پيش گيرد، روش وى را زشت شمارند و از تباهى اش بر حذر دارند." [نهج البلاغه ، كلام 222]
امام علی (ع) در ضرورت حفظ اعتدال حتی در دوستی و دشمنی می فرماید:
"دوست خود را دوست بدار از روى اعتدال، شايد روزى از روزها دشمنت شود و دشمنت را دشمن دار از روى اعتدال، شايد روزى از روزها دوستت گردد. " [نهج البلاغه، حكمت 268].
امام على "ع" درباره رعايت اعتدال در امور اقتصادى نيز چنين سفارش كرده است:
" آنکه میانه روی گزید درویش نگردد." [نهج البلاغه، حكمت 140]
"بخشنده باش، نه با تبذير و اندازه نگه دار و بر خود سخت مگير." [نهج البلاغه ،حكمت 33]
اميرمومنان "ع" در نامه اى به زياد بن ابيه قائم مقام عبدالله بن عباس استاندار بصره چنين فرموده است:
ميانه رو باش و از زياده روى دست بدار! [نهج البلاغه ، نامه ى 21]

بار پروردگارا ، به حق این شب قدر ، حرکت در مسیر اعتدال را به ما ارزانی دار
آمین یا کریم

محمد باقر عباسی سملی