حسرت محمودآبادی:


یکی از آثاری که تحولِ نهادهای اجتماعی ایرانی را در بر دارد از جمله تحولِ تاریخی همسر گزینی و ساختِ بنیان خانواده ، شاهنامه می باشد. با نمونه هایی که در روایت داستان ها در خصوصِ پیوند میانِ زن و مرد وجود دارد ، می توان گفت بیش از یک شکلِ واحد ازدواج و یک شیوه ی همسر گزینی در شاهنامه وجود دارد که در حقیقت مراحل مختلفِ دگرگونی ها و شکلِ خانواده و اختیاراتِ تصمیم گیری در این امر در داستان ها به یادگار مانده است. یکی از آن شیوه ها که موضوع هیچ قصه ای واقع نشده و با توجه با قرائن و ظواهر امر می توان استنتاج کرد ، ازدواجی ست که بر اساس پیشنهادِ پدر داماد یا خود او با کمکِ فرستاده ای صورت می گرفت و پس از آن که پدران دو خانواده با ازدواج موافقت می کردند ، خانواده ای جدید با شکل پدر مکانی و پدر تباری تشکیل می شد. ازدواج پسران فریدون چه با دخترانِ سروِ یمن و چه با عروسانِ احتمالی ایرانی را که به نوعی جزء ازدواج های سنتی نیز محسوب می شود را می توان از این جمله قلمداد کرد. ازدواج که در شاهنامه توصیف شده را می توان به چند گروه تقسیم کرد:

یک - زنانی که به دوران اساطیریِ کهن تعلق دارند و قدمت آنها تا عهدِ اوستا می رسد شهرناز و ارنواز که در شاهنامه دخترانِ جم و در اوستا [زنانِ اژدها] خواننده شده اند. دو- در عصر تاریخی شاهنامه سه نوع متفاوت ازدواج دیده می‌شود اول ازدواج شاه با دخترِ شاهِ کشورِ دشمن مانندِ ازدواجِ انوشیروان با دخترِ خاقان چین و ازدواج خسرو پرویز با مریم دخترِ قصر روم که معمولاً فرستاده ای از طرفِ مرد ، دختر را نزدِ داماد می آورد و ازدواج با موافقتِ پدر عروس انجام می گیرد که این امر واجد ارزش سیاسی می شود. دوم - انتخابِ زن برای حرمِ شاهی مثل  زنانِ بهرام گور که در آن شاه زنی را می پسندد و او را به حرم خود می ‌برد که باز با پیشنهادِ شاه و موافقت پدرِ دختر صورت می گرفت. سوم- ازدواج های شاهان که از روی افسانه و دیدن رویا ساخته می شد که برداشتی از عروسیِ مردان ایرانی با دختران بیگانه است. ازدواج اردشیرِ بابکان با دختران اردوان ، ازدواجِ شاپور با دخترِ مهرک نوشزاد و ازدواج اسکندر با روشنک را می توان نمونه های ازدواج هایی دانست که بر پایه افسانه رُخ داده است .

سه - عروسیِ دختران بیگانه با مردان ایرانی یکی دیگر از شیوه های همسر گزینی محسوب می شد که از آغاز شاهی فریدون تا عهد اسکندر مدار کشمکش و سرچشمه ی برخی از داستان های عاشقانه در شاهنامه می باشد. عروسانِ بیگانه که در شاهنامه وطنشان یمن ، کابل و هاماوران و سمنگان و توران و روم و هند قید شده است با آن که در آغاز داستان قصد مردانْ یافتن زن بیگانه نیست اما حوادث به گونه ای دیگر رغم خورده و عشقبازی و ازدواج بر مدار اصلی حکایت قرار می گیرد ، وجود اکثر عروسانِ بیگانه نه تنها به شکل عاملی فرعی نبوده بلکه زنانِ شاهنامه در این داستان ها بیش از همیشه ارزش و اعتبار می یابند و هسته اصلی حوادث و تغییر سرنوشت مردان نیز نقش داشته اند. حقِ انتخاب گزینی از سوی دختران یکی از شاخص ترین مسائل ازدواج در شاهنامه ست. هر چند برخی به اصطلاح محققان سعی در وارونه نشان دادن این مساله دارند که زنان در ایران باستان اگر حق انتخاب همسر داشتند دلیل بر نظامِ مرد سالارانه ی آن دوران است.

باید گفت این نکته بر خلاف این نظریه ها و برداشت های بدونِ تحقیقات پایه ای و گسترده نشان دهنده سلیقه ای برخورد کردن با متن پر از شگفتی شاهنامه است. آزادیِ دختران در تصمیم مهمِ همسرگزینی ، آن هم در ایران باستان چه بسا هدف و آرمانِ دختران و زنان کنون ست که برای به دست آوردن حقوقِ طبیعی خویش و رفع تبعیض و نابرابری به دنبال راهی برای غلبه بر دل قرن ها نظام مردسالارانه و ایدوئولوژیک می گردند. نگارنده در جستارهای یادآور شد که زنان در ایران باستان دارای چه جایگاه و مرتبه ای بودند ، از زنان پادشاه تا زنان مهندس [در ساخت تخت جمشید] تا زنان پهلوان و جنگنده تا دریاسالار تا نقش های مهمِ دیگر همگی نشان دهنده ی آزادی زنان در پذیرشِ نقش های مهم در جامعه و خانواده و سرزمین خویش است. چه بسا به خواست و اراده همین زنان حوادث مهمی در شاهنامه به وقوع می پیوندد از جمله اراده ی رودابه برای بودن با زال و تهمینه با رستم و اصرار آنان برای رقم خوردن سرنوشت با دستان خویش و بودن در کنار پهلوانان نامی ایران که منجر به وقوع داستان و رخ دادهای شاهنامه می گردد.

از برابری و آزادی عمل در امرِ ازدواج نکته ی دارای اهمیت دیگر ، اجازه برخی پسران از پدران خویش است همانگونه که ازدواج دختر،  اجازه و رضایت پدر را طلب می کند ، پسر نیز باید چنین اجازه ای داشته باشد مانند ازدواج زال که نامه ای به سام می نویسد و از پدر خویش کسب اجازه می کند. ( گِزنفُون نک ص ۱۰۷)  همین که دختر به سن بلوغ می رسید وظیفه ی پدر می دانستند که مردی پارسا برای ازدواج با دختر خویش بیابد و یا اگر پدرِ دختر در قید حیات نبود قیم او این کار را بر عهده گیرد با این همه غالبا شرط نادیده انگاشته می شد و به دختران این حق واگذار می شد که انتخاب پدر یا قیم را نپذیرد و خود شوهرِ خویش را گزینش کند به خصوص اگر پدر وظیفه خود را به موقع انجام نمی داد در این میان دختر حق داشت جهزیه و میراث دریافت کند. سودابه خلاف خواسته ی پدر رفتار کرده و با کیکاوس پیمان زناشویی می بندد. ( نک : ص ۴۴)
هنگامی که بهرام گور از آرزو ، دختر ماهیارِ جواهر فروش خواستگاری می کند ، پدر نخست از دخترش می پرسد:

نگه کن بدو تا پسند آیدت
 بر او شوی سودمند آیدت  
پدر گفت با دختر ای آرزوی
گزیدی، پسندی ، تو او را به شوی؟

پیران نمونه ی دیگری است از پدری که اعتقاد دارد دخترش جریره ، باید با مردی که دوستش دارد ازدواج کند. ( شاهنامه . ۱۴۲۶/ ۱۲  )
در این میان مخالفت ها و موانعی هم بر سر راه  ازدواج ها بود از جمله سوابق اجتماعی خانواده ، مذهب ، اصل و نسب ، تمول. با خوانش عمیق شاهنامه و تطبیق این منبع سُترگ ادبی ، تاریخی ، فرهنگی با متون هم دوره خود از یونان و هنداروپایی و غیره ،  می توان به سوابق بلندی جایگاه و آزادی های فردی و مدنی  زنان در ایران کهن پی برد.




سرچشمه ها

خالقی مطلق، جلال، (۱۳۹۵)، زنان در شاهنامه، برگردان دکتر احمد فردید، چاپ اول، انتشارات مروارید
 مقاله ی نشان های زن سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه
نوشته : کتایون مزداپور