حسین جعفری:

نام برج نخست از تابستان برابر با گاه نامه ی خورشیدی "تیر" است واین نام به چند جهت است ؛ یکی این که تیر به اوج می رسد و از روز نخست این ماه خورشید به سمت چپ مایل می گردد و این به این دلیل است که زمین در گردش خود به دور خوشید به انقلاب تابستانی وارد می شود و روز پایانی خرداد دراز ترین روز سال است و از روز نخست تیر ماه هروز یک دقیقه از روز پیش کوتاهتر و بر شب یک دقیقه افزون  می گردد و این کاهش روز و فزونی شب و به تبع آن کاستن از گرما به دلیل مایل شدن خورشید از اوج تا اعتدال خریفی و برابری شب و روز در آغاز مهر ادامه دارد و زان پس نیز هر شب یک دقیقه اضافه می شود و روز کاهش می یابد تا آغاز دی ماه و چله ی بزرگ ( شب یلدا) که آغاز انقلاب زمستانی است . از سویی این نام برگرفته از تیر آرش است . " ایرخش" که پس از آن  " آرش " گفته شد؛ همان نام ایران است . داستان آرش که در اوستای زرتشت آمده است و در شاه نامه ی فردوسی نیز با چند دو لتی (بیت) شعر گفته شده در کتاب تاریخ گردیزی در ص 518و526چنین آمده است:

"و تیرگان سیزدهم ماه تیر ، موافق ماه است ( نام روز و نام ماه یکی است) و این آن روز بُوَد که آرش تیر انداخت . اندر آن وقت که میان منوچهر و افراسیاب صلح افتاد." (تاریخ گردیزی)

 مینوچهر یا منوچهر پسر دختر ایرج است و ایرج پسر فریدون پیشدادی که به دست برادرانش "سَلم" و " تور " کشته شد و فریدون منوچهر پسر دخترش را جانشین خود کرد و منوچهر به پشتیبانی ، فریدون ، در جنگ های پی در پی با شرق و غرب سلم و تور را به خون خواهی پدربزرگش ، ایرج ، بکشت . افراسیاب پسر پشنگ ، شاه توران ، در پیری منوچهر به ایران تاخت و بخش بزرگی از ایران را اشغال کرد و در تبرستان اردو زد .

واپس نشینی و دست از اشغال ایران کشیدنِ افراسیاب ، مشروط بر این شد که پهلوانی ایرانی تیری بیندازد و هرجا این تیر فرود آمد همان جا مرز ایران و توران باشد . ایرانیان در محاصره بودند چُنانکه شاه و سپاهیان و همه ی مردم از نظر خوراک و معاش در تنگنا قرار گرفتند و سفالینه و آتشدان و تگین و جفنه نداشتند و آرد نتوانستند کرد؛ اندک گندم و میوه می پختند و می خوردند و این که در جشن تیرگان سفالینه ها و کاسه و کوزه ها می شکنند به یاد بود آن روزگارِ حِصن است که کاسه و کوزه ای نبوده و مردمان ایران گندم بریان (گندم برشته) می خوردند .

امشاسپندِ اسپندارمذ به منوچهرشاه پیام آورد که دستود دهد کمانی با ویژگی های لازم بسازند و پرتاب کننده ی آن ، آرش را نیز نام برد و ماجرایش در کتاب اوستا مسطور است . در کتاب فرهنگ نام های اوستا نام آرش آن طور که در اوستا نوشته شده " ارخش" است و داستان بسیار زیبایش با کمی تفاوت با دیگر منابع در "یشت هشتم " ذکر شده است.

به فرمان منوچهر آن مرد را که " آرش " بود حاضر کردند . مردی بود دیندار و نیک کردار. منوچهر جهت را به آرش نشان داد و گفت باید این چوبه ی تیر رابا این کمان پرتاب کنی . آرش آماده شد و پوشاک از تن به در آوردو رو به شاه و مردمان گفت : پیکر مرا ببینید که از هر زخم و عیبی به دور است؛ می دانم که چون با همه ی نیرو این تیر را بیندازم ، پیکرم پاره پاره خواهد شدو من خواهم مرد ولی این کار را خواهم کرد .

پس برهنه شد و آن کمان بزرگ و سنگین را با نیرویی که خدای به وی بخشیده بود؛ آن چُنان کشید که نهایت زه باز شد و سپس تیر را رها کرد و آن چُنان که گفته بود؛ بدنش پاره پاره شد و آرش ، همین ایران شد.

باد تیر را از دماوند ( کوه رویان) به دورترین نقطه ی خراسان ، جایی میان فرغانه و تبرستان برد و تیر بر تنه ی درخت گردویی نشست . مسافت چُنان بود که گفته اند هزار فرسنگ (فرسخ) است و منوچهر و افراسیاب به سبب این تیر با هم آشتی کردند و لشکریان توران ، ایران را ترک کرده و به پشت آن مرز رفتند از آن زمان به یاد بود چنین ماجرایی که در روز سیزدهم از ماه نخست تابستان رخ داده است ؛ این ماه و این روز را " تیر " نامند و جشن تیرگان برپای دارند .

اما چرا در این جشن به هم آب می پاشند ؟

گویند سال ها بعد از ماجرای آرش و پس از داستان سیاوش ( شهید شاه نامه ) که مظلومانه و ناجوانمردانه و در غربت به دست گُروی زره و گرسیوز ملعون (برادر افراسیاب) و به دستور افراسیاب بی مغز( پس از اغوا شدن از طرف بدخواهان سیاوش و بیش از همه گرسیوز) شهید شد با وجود این که  پناهنده بود و داماد محبوب افراسیاب (شوی دخترش فریگیس  یافرنگیس  نیز بود)

پس از این که " گیو" پهلوان ایران و داماد رستم به جست و جوی همسر و پسر سیاوش ( فرنگیس و کی خسرو) بر می خیزد و با همکاری پیران ویسه ( پهلوان تورانی و وزیربا منش افراسیاب ) آنان را می یابد و به ایران می آورد . کی خسرو زیر نظر جهان پهلوان رستم ، بزرگ و بالنده می شود و کی کاووس شاه ایران او را به جای پدرش ، سیاوش ، جانشین خود می سازدوشاه کیخسرو سپس به خون خواهی پدر به توران لشکری کشی می کند و تورانیان را شکست می دهد و سر انجام در رویارویی با افراسیاب ( پدر بزرگ مادریش ) وی را به گناه شهید کردن بی دلیل و بی گناهی پدرش ؛ از دم تیغ می گذراند . در راه برگشت وقتی از " ساوه " عبور می کردند به کوهی می رسد و توجهش جلب می شود از لشکریان جدا شده و به تنهایی از کوه بالا می رو به چشمه ای می رسد که از دل سنگ می جوشید . کنار چشمه فرشته ای به او نمایان می شود . کی خسرو بر اثر زیبایی و فروغ آن فرشته بیهوش می شود . چون برگشتن کیخسرو طولانی می شود همراهان نگران شده بیژن ( پسر گیو ) از کوه بالا می رود و شاه را مدهوش کنار چشمه می یابد وی را به سنگی تکیه می دهد و از آب چشمه به سر و صورت او می پاشد تا به حال می آید .

آن فرشته " آناهیتا" ( الهه ی آب و چشمه ساران ) ویا به قولی دیگر " تیشتر " ( فرشته ی باران) بود که بر کی خسرو تجلّی کرد (نمودار شد ) و نام دیگر تیر ماه بر گرفته از نام تیشتر ( فرشته ی باران و آب )است و ایرانیان از آن زمان تا کنون این جشن را جشن "آب ریزان" نیز می نامند و به یادبود آن واقعه در کنار آن چشمه به رودخانه ها و چشمه سارها می روند و آب تنی و غسل می کند و بر هم آب می پاشند و شادی می کنند و جشن تیرگان را ، جشن پیروزی تیشتر بر اپیوش دیو خشک سالی نیز می دانند و هرگاه باران ببارد این را نشانه ی " تَرسالی " و پر بارانی می دانند . گویند در تر سالی تیشتر در دهه ی نخست تیرماه همچون جوانی زیبا و پانزده ساله نمایان می شود و دلبری می کند . در دهه ی دوم ماه  به شکل گاو نر و زرین شاخ  و در دهه ی سوم به صورت اسپی سپید و زرین گوش که وارد دریای گیهانی( فراخکرت) می شود و در دریای گیهانی با " اپیوش " ( دیو خشکسالی ) که به شکل اسپی سیاه نمایان می شود ؛ به نبرد بر می خیزد اگر تیشتر پیروز شد ترسالی است و اگر اپیوش پیروز شد خشکسالی چیره می شود .

ستاره ی تیشتر ( شعرای یمانی ) و در زبان های اروپایی سیروس و در زبان فارسی ستاره ی شباهنگ یا بهتر است بگوییم روز آهنگ ، درخشان ترین ستاره است که در ماه تیر نمایان می شود و چون طلوع و ظاهر شدن آن همزمان است با گذشتن از انقلاب تابستانی و بازگشت خورشید از اوج و آغاز طولانی شدن شب بر روز که تا شب یلدا ادامه دارد ؛ این ستاره را ایرانیان " ستاره خنک " می نامند و بر این باورند که با طلوع این ستاره هوا رو به خنکی می رود و طلوع این ستاره را جشن می گیرند.

و امّا چرا جشن قلم ؟

تیر نام دیگر سیاره ی "عُطارِد"  نیز هست و عطارد در ادبیات " دبیر فلک" خوانده شده است در ادبیات لاتین نام این سیاره " مرکوری" نام " هرمس " است و هرمس خدای پیغام برنده برای خدایان و به همین دلیل تصاویر هرمس با صندل های بالدار کشیده می شود . مرکوری خدای سخنوری و نویسندگی نیز هست و چهاردهم تیر روز بزرگداشت قلم نیز هست .