*حوریزاد قائدی:

مسئله     سلامت   و کیفیت مواد غذایی مصرفی، یکی از چالش‌های مهم فراروی جوامع امروز است. باقیمانده‌های سموم دفع آفات گیاهی، کودهای شیمیایی، ترکیبات هورمونی، مواد نگهدارنده و ... مشکلات زیست محیطی فراوانی را به وجود آورده که سلامت و بهداشت جامعه را مورد تهدید قرار داده است.

استفاده نادرست ازکودها و سموم شیمیایی درکشاورزی و رعایت نکردن دوره احتیاط سم پس از سمپاشی (دوره کارنس سم)، باعث بروز بیماری‌های مختلفی می‌شود. با توجه به موارد ذکر شده، رویکرد جهانی به سمت تولید محصولات ارگانیک می‌باشد.

واژه Organic معانی گوناگونی دارد که از میان آن‌ها، مربوط به Organism یا مربوط به موجود زنده بیشتر رایج است. کاربرد این واژه در کشاورزي، بر این مبنا است که در آن، مزرعه به عنوان یک موجود زنده در نظر گرفته می‌شود. کشاورزي ارگانیک که به نام‌هاي کشاورزي زیستی، کشاورزي بیولوژیک، کشاورزي بوم شناختی، کشاورزي تجدید شونده  و کشاورزي پایدار خوانده می‌شود؛ یک‌‌ نظام تولید کشاورزي یکپارچه و انسانی است که با بهره‌گیري از منابع موجود در مزرعه، باعث تقویت اکوسیستم‌هاي زیستی، فعالیت بیولوژیک خاك و چرخه‌هاي زیستی می‌شود. در واقع کشاورزی ارگانیک در راستای توسعه پایدار کشاورزی بوده و به مجموعه‌ای از عملیات گفته می‌شود که با هدف کنترل مصرف نهاده‌های غیرطبیعی به اجرا درمی‌آید و در آن مصرف کود و سموم شیمیایی، مواد نگهدارنده سنتز شده، داروهای شیمیایی و موجودات تولید شده به روش مهندسی ژنتیک کنار گذاشته می‌شود و برای تقویت و حاصلخیزی خاک، مهارآفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، از روش‌های غیرشیمیایی مانند تناوب زراعی مناسب، کود سبز، کودهای دامی، کمپوست، مبارزه بیولوژیک و سایر روش‌های‌ غیرشیمیایی استفاده می‌شود.

 بررسی‌ها نشان می‌دهند که روند استقبال جهانی از کشاورزی ارگانیک امید‌بخش می‌باشد که از جمله دلایل آن می‌توان به افزایش نگرانی‌ها در مورد آلودگی منابع پایه، سلامت غذا، انسان و حیوانات و نیز توجه بیشتر به ارزش‌های طبیعت و مناظر طبیعی اشاره کرد.

محصولات ارگانیک در بازار دارای قیمت بیشتری هستند. این اختلاف قیمت به خاطر محافظت از محیط زیست و تولید و عرضه غذای سالم باید به صورت پاداش به کشاورزان داده شود. باید مصرف کنندگان محصولات ارگانیک را آگاه کرد که اضافه بهایی که برای خرید محصول ارگانیک می‌پردازند در مقابل ارزش تغذیه سالم و در نتیجه حفظ سلامت، گران نیست. علاوه بر این، در کشورهای توسعه یافته عواملی مانند آمادگی مصرف‌کنندگان این کشورها برای خرید به قیمت بالاتر، پرداخت یارانه از سوی دولت و گسترش اکوتوریسم موجبات افزایش درآمد کشاورزی ارگانیک را فراهم می‌سازد. علاوه بر مزایای زیست محیطی و اقتصادی گفته شده، کشاورزی ارگانیک از لحاظ اجتماعی نیز منافع زیادی به همراه دارد و با تکیه بیشتر به نیروی کار، فرصت‌های شغلی را افزایش می‌دهد. همچنین شیوه‌ها و غذاهای سنتی را احیا می‌کند و در تقویت انسجام اجتماعی نقش موثری دارد. می‌توان گفت مفاهیم اولیه و روش‌هاي کشاورزي سنتی و ابتدایی که مورد استفاده انسان‌هاي قدیمی قرار می‌گرفت تا اندازه‌اي منطبق بر اندیشه و نظرات کشاورزي ارگانیک بودند. اما این مسئله به هیچ عنوان به مفهوم این نیست که کشاورزي ارگانیک فقط و فقط محدود به این مفاهیم است .به عبارت دیگر باید گفت عبور از کشاورزي صنعتی به کشاورزي ارگانیک در اصل نوعی پیشرفت در کشاورزي و نه بازگشت به گذشته است بنابراین در این رویکرد دانش سنتی با علم جدید آمیخته شده که با روش‌هاي نوین مدیریتی و تکنولوژیکی نیز سازگار بوده و در نتیجه باعث توانمندي هر چه بیشتر این شیوه از کشاورزي خواهد شد. در این شیوه زنجیره غذایی از تولید تا توزیع، بازاریابی، فراوري و مصرف، همه مدنظر قرار دارند.

محصولات تولید شده ارگانیک در ایران شامل زعفران، پسته، خرما، گردو، هلو، سیب، زیتون، انار، برنج، گوجه‌ فرنگی، سیب زمینی، هویج، گلرنگ، انجیر، گل رز و داروهای گیاهی می‌باشند.

تنها سازمان‌ها و ارگان‌های مجاز در سطح بین‌المللی اجازه صدور گواهی ارگانیک بودن را دارند. گواهی کردن روش اجرایی است که بر اساس آن یک نهاد گواهی کننده (تایید صلاحیت شده به طور رسمی)، تضمین کتبی می‌دهد که تولیدات یا سیستم‌های تولید، با استانداردهای بین المللی تولید ارگانیک مطابقت دارد و محصول تولیدی عاری از باقیمانده‌ی سم و کود می‌باشد.

براساس گزارش‌های منتشر شده، کشاورزی ارگانیک در سطح جهان در سال‌های گذشته در اکثر مناطق جهان از جمله کشورهای در حال توسعه به سرعت در حال گسترش بوده و روش‌های اجرایی تولید، نظارت و صدور گواهی، بهبود یافته و مردم در بسیاری از جوامع به ویژه در کشورهای توسعه یافته از مزایای غذای سالم‌تر و با کیفیت بالاتر برخوردار شده‌اند.

هر ساله موسسه تحقیقات کشاورزی ارگانیک (FIBL) و فدراسیون بین‌المللی جنبش‌های کشاورزی ارگانیک (IFOAM) آخرین وضعیت کشاورزی ارگانیک را در سراسر جهان تحت عنوان جهان کشاورزی ارگانیک منتشر می‌کنند. این گزارش شامل آخرین آمار و اطلاعات سطح زیرکشت محصولات ارگانیک، فعالان بخش ارگانیک، استانداردها و قوانین تجارت ارگانیک در قاره‌های آفریقا، آسیا، اروپا، کشورهای مدیترانه، آمریکای لاتین و کارائیب، آمریکای شمالی و اقیانوسیه است. کشورهایی که بیشترین ارزش تجارت محصولات ارگانیک را به خود اختصاص داده‌اند به ترتیب ایالات متحده آمریکا (38/9 بیلیون یورو)، آلمان (9/7 بیلیون یورو) و فرانسه (6/7 بیلیون یورو) می‌باشند. بزرگترین بازار محصولات ارگانیک به ترتیب متعلق به ایالات متحده آمریکا (47 درصد از بازار جهانی)، سپس اتحادیه اروپا (با 30/7 بیلیون یورو، معادل 37 درصد) و چین (با 5/9 بیلیون یورو، معادل 6 درصد) می‌باشد.

بیشترین سرانه مصرف محصولات ارگانیک در جهان با بیش از 200 یورو مربوط به کشورهای سوئیس و دانمارک است. بیشترین سهم بازار محصولات ارگانیک مربوط به دانمارک (9/7 درصد)، لوکزامبورگ (8/6 درصد) و سوئیس (8/4 درصد) می‌باشد.

بر اساس آمار ارائه شده توسط ایفوآم، در سال 2020 ایران با 11916 هکتار سطح زیر کشت محصولات ارگانیک ( از 74/9میلیون هکتار) در بین 190 کشور دنیا در رتبه 89 قرار دارد.

به‌طور خلاصه کشاورزي ارگانیک نوعی کشاورزي قانونمند و متکی به معیارها و ضوابط خاص بوم شناسانه است که هدف آن پایداري تولید (و نه به حداکثر رساندن آن) است. در این نوع کشاورزي که عوامل انسانی و جوامع تولید‌کننده و مصرف‌کننده، در قالب مجموعه‌اي جدایی‌ناپذیر دیده می‌شوند، به اصول سلامت (خاك، آب، گیاهان، جانوران و محیط زیست)، بوم‌‌شناسی (بر اساس سیستم‌ها و چرخه‌هاي اکولوژیکی)، انصاف و عدالت (با توجه به فرصت‌ها و قابلیت‌هاي زندگی و محیط‌هاي عمومی) و مراقبت (حمایت از سلامت و آسایش نسل‌هاي بعد و محیط) توجه ویژه‌اي می‌شود. 

* دکتری حشره‌شناسی کشاورزی

منابع:

تاج بخش، م. و قیاسی، م. 1397. زراعت ارگانیک. انتشارات دانشگاه ارومیه. 168 صفحه.

خوشخوی، م. 1395. مروری کلی بر کشاورزی ارگانیک. مجله پژوهشهای راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی. 1 (1): 50-35.

FiBL & IFOAM – Organics International (2021): The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends 2022.