مهدی بردبار:

چکیده:
پیش از این نگارنده در جُستاری (جُستاری در شاهنامه در جواب به مدعی، پایگاه تحلیلی خبری داد خبر، ۱۳۹۹) به تفصیل به مسئله ی نیرنگِ پهلوان در شاهنامه ، اختصاصاً درباره ی چاره اندیشیِ جهان پهلوان رستم در نبرد با سهراب پرداخته است. در آن جا خواست این بود که از لحاظ روانی و البته فلسفی مسئله ی چاره اندیشی رستم توضیح داده شود. ما در آن نوشتار چاره اندیشی رستم در برابرِ سهراب را از غریزه ی نگاهداری زندگی [صیانتِ حیات] استنتاج کردیم [که مقوله ای درونی ست] و نشان دادیم که چنین کرداری از طرف وی بر اساس غریزه ی یاد شده امری طبیعی بوده است. در این جا خواست ما این است که از لحاظ بیرونی چاره اندیشی رستم را واکاوی کنیم یعنی نشان دهیم که نه تنها در شاهنامه بلکه دستِ کم در فرهنگی مانند فرهنگِ هلنیستی [یونانی] که هم عصرِ امپراطوریِ هخامنشی بوده است مقوله ی نیرنگ در جنگ ها و نبردها نه در زمینه ی اسطوره ای بلکه در تاریخ وجود داشته و مستوجبِ افتخار نیز بوده است.  




متن:
خالقی مطلق در نوشتاری که بر داستانِ شورانگیزِ بهرام در داستانِ فرودِ سیاوَخْش آورده است پس از شرحِ این که بهرام به دلایلی چون حیثیت و نام و ننگِ پهلوانی جان بر سرِ تازیانه ای می گذارد همان تازیانه ای که به چشمِ گودرز و گیو چوبِ بسته دوالی بیش نیست چنین می نویسد: «پهلوانِ دیگر چون گیو و گودرز که می خواهند بهرام را از این کار باز دارند، هم بد و نیکِ بخت را باور دارند و هم وظیفه نگهداشتِ حیثیتِ پهلوانی را می دانند. ولی برای آن ها این باورداشت ها بخشی از ترفندهای پهلوانی است که هر جا که بختِ پیروزی هست بکار زده می شود و سپس موضوعی برای لاف در جمعِ پهلوانان می گردد، " وگرنه پهلوان دست به نیرنگ می زند و یا حتی از برابرِ دشمن می گریزد " که گریزِ به هنگام پیروزی است. "»
بنا به همین اشاره هنگامی که جهان پهلوان رستم در نبرد و کُشتی گرفتن با سهراب زمین می خورد:

چو شیرِ ژیان به کُستی برآویختند
ز تن ها خُوی و خون همی ریختند
بزد دست سهراب چون پیلِ مَست
برآوردش از پای و بنهاد پست
 همان هنگامی ست که وی باید چاره اندیشی کند [نیرنگ بزند] زیرا که این چاره اندیشی برابر با پیروزی وی بر سهراب است و البته به هیچ عنوان کرداری خارق عادت برای رستم نیست زیرا " پهلوان دست به نیرنگ می زند. ":
نگه کرد رستم به آواز گفت
که این راز باید گشاد از نهفت:
دگرگونه تر باشد آیینِ ما
جزین باشد آرایشِ دینِ ما
کسی کو به کُستی نبرد آورد،
سرِ مِهتری زیرِ گَرد آورد،
نخستین که پشتش نهد بر زمین،
نبرّد سرش، گر چه باشد به کین؛
اگر بارِ دیگرش زیر آورد،
به افگندنش نامِ شیر آورد،
روا باشد ار سر کند زو جدا؛
چُنین بود تا بود آیینِ ما
بدین چاره از چنگِ آن اَژدَها
همی خواست کاید ز کشتن رها
رستم در اینجا در واقع جامه ی عمل می پوشاند به سخنانِ فردوسی در آغاز "داستانِ رستم و هفت گُردان در شکارگاه افراسیاب " درباره ی این که مردِ جنگی از بد کردن در نبرد نباید پرهیز کند زیرا که جنگ است و در جنگ خرد کارگر نیست و اگر جریانِ جنگ بر علیه پهلوان بگردد و پای مرگِ وی در میان باشد مرگ از او رویگردان نخواهد بود. رستم به موجب تجربه های فراوانی که در میدان جنگ به دست آورده به خوبی این مهم را بر خلافِ سهرابِ جوان و بی تجربه و مغرور می داند:

چه گفت آن سراینده مردِ دلیر
که ناگه برآویخت با نرٌه شیر
که گر نامِ مردی بجویی همی،
رُخِ تیغِ هندی بشویی همی،
ز بَدها نبایَدْت پرهیز کرد
که پیش آیَدَت روزِ ننگ و نبرد
زمانه چو آمد به تنگی فراز
هم از تو نگردد به پرهیز باز
چو همره کنی جنگ را با خرد
دِلیرت ز جنگاوران نشمُرَد
خرد را و دین را رهی دیگرست
سَخُن های نیکو به پند اندرست

حال گوییم: همین چاره اندیشیِ پهلوانان که در جنگ ها و نبردها در شاهنامه نمود پیدا می کند و یکی از خصايص شخصیت های [پهلوانان نیمه تاریخی] داستان های فردوسی ست در تاریخ دیگر ملت ها نیز وجود داشته است و خاصه مربوط به شاهنامه نیست. اما در این میان چیزی که کمال اهمیت را داراست این است ما واقعیتِ چاره اندیشی در نبرد در میان ملتی دیگر را [یونانیان] نه از میانِ صرفاً اسطوره های آنان بلکه از میانِ کسانی نشان می دهیم که دستِ کم تشخص یافته و عینیت دارند یعنی متعلق به تاریخ هستند. در این میان ما یک نمونه را نشان خواهیم داد که در آن نه تنها نیرنگ در برابر دشمن ننگ نیست بلکه باعث افتخار نیز می باشد. این مطلب مربوط به " آگه سیلاس " است که پلوتارک در کتاب " زندگی ها " با پیروی از گزنوفون سعی کرده افتخار آمیز بودن نیرنگ های آگه سیلاس در برابرِ تیسافرنس به تصویر بکشد:

«و خودِ او [یعنی آگه سیلاس] عقیده داشت که برایش مایه ی ننگِ عظیم است که ده هزار تن یونانی که به هدایتِ گزنوفون از اعماقِ آسیا تا دریای بزرگ بازگشته اند ، سپاهِ شاه را بارها آن چنان که خواسته باشند [کذا فی الاصل!] شکست داده و در هم شکسته باشند ، ولی او فرمانده ی کلِ اسپارتیانی که برایِ زمین و دریا قانون وضع می کردند ، هیچ کاری شایسته ی آن که در بینِ یونانیان از آن یاد شود ، انجام ندهد. پس برایِ آن که بی درنگ انتقامِ عهد شکنی غیر صادقانه ی تیسافرنس را با نوعی فریبکاری به حق بگیرد [...] ، به این مردمان نشان داد که تجاوز به پیمانِ صلح یا ترکِ مخاصمه ای که به آن سوگند یاد کرده اند عبارت از تحقیرِ خدایان است؛ " ولی نومید کردن و فریب دادنِ دشمنان نه تنها درست ، بلکه باعثِ افتخار است و در آن منفعتِ همراه با لذت وجود دارد!»

نتیجه گیری:
بر بنیاد آن چه به گفتار در آمد چاره اندیشی در شاهنامه برای پهلوانان [خاصه رستم در رویارویی با سهراب] امری طبیعی بوده است و این واقعیت تا آن جا گستره دارد که پس از نبرد رستم در برابر سهراب تا پایان شاهنامه هیچ پهلوانی از رستم به جهتِ کاربردِ چاره اندیشیِ وی در نبرد با سهراب از وی خرده گیری نکرده است زیرا همگی به طبیعی بودن این مقوله نزد پهلوانان آگاهی داشته اند. همچنین چاره اندیشی و نیرنگ در نبرد با دشمنان نزد یونانیان باستان [اشخاصِ تاریخی] دارای افتخار و حتی لذت بوده است و این مطلب از لحظ تاریخی بودن کمال اهمیت را دارد.



سرچشمه ها:
فردوسی، ابوالقاسم، (۱۳۹۳)، شاهنامه، ویرایش دوازده جلدی جلال خالقی مطلق، چاپ پنجم، مرکز دایرةالمعارفِ بزرگِ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی)
خالقی مطلق، جلال، (۱۳۹۳)، یادداشت های شاهنامه، دوره سه جلدی، چاپ پنجم، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی)
بدیع، امیر مهدی (۱۳۸۸)، یونانیان و بربرها، دوره ی پانزده جلدی، انتشارات توس