اتحادخبر-سانازدانشگر: به مناسبت ماه محرم، اتحاد خبر به بررسی تاریخچه عزاداری برازجان در گفتگو با چند نفر از صاحب نظران پرداخته است. در دومین قسمت با هادی کفاش مداح برازجانی به گفتگو نشسته ایم. وی در این گفتگو  به تاریخچه عزاداری مسجد سیدالشهدا، گونه های عزاداری در برازجان، سینه زنی سنتی، پیام های نهضت عاشورا و مقایسه عزاداری در گذشته و حال و ... می پردازد که شما را به ماحصل این گفتگو دعوت می کنیم.

در شهر برازجان عزاداری سنتی قدمتی دیرینه دارد تا آنجا که هنوز پس از سال ها مردم این شهر به شیوه خاص خود عزاداری می کنند.

 

هادی کفاش متولد سال ۱۳۶۰ در برازجان است که در حرفه وکالت دادگستری و تدریس در دانشگاه اشتغال دارد؛ وی سابقه نمایندگی مردم برازجان در دوره چهارم شورای اسلامی شهر را نیز دارد.

  

از گروه سرود تا نوحه خوانی سنتی

هادى كفاش با اشاره به شروع فعالیت های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی خود می‌گوید: آغاز اين فعالیت ها خصوصاً مداحی یا به تعبیری ستایشگری اهل بیت (ع) از سن ۱۲ سالگی همزمان با تشکیل گروه سرودی با نام عندلیبان اهل بیت در مسجد سید الشهداء (ع) هیئت مذهبی امام حسین (ع)  واقع در خیابان هفت تیر محله علی آباد بود. تک خوان این گروه سرود بودم و مربيان گروه حاج ناصر قاسمی و سید هاشم موسوی بودند؛ آن زمان تعدادی از نوجوان های محله جمع شدیم در مناسبت های مذهبی و ملی کارهايی تمرین و در مساجد، حسینیه ها و منازل اجرا می کردیم. از این گروه سرود که به یک گروه منسجم و حرفه ای مبدل شده بود مكرر در سطح شهر برای اجرای برنامه دعوت می شد و اين اشتياق بچه ها را بيشتر مى كرد. از آنجا بود که به نوحه خوانی سنتی علاقه پیدا کردم و كار را در کنار اساتیدی چون حاج محمدرضا صفایی و حاج مهدی آخوندزاده شروع کردم و با علاقه اى كه به امور قرآنی داشتم قرائت قرآن و تواشيح را نیز زیر نظر اساتید آقای حاج سید موسی موسوی، حاج حبیب‌الله سعادت، حاج عبدالرضا برازجانی و مرحوم سید مرتضی موسوی ادامه دادم.

احداث مسجد سیدالشهداء (ع) ابتدای دهه ۵۰ در محله علی آباد

وى در خصوص مسجد سیدالشهدا می‌گوید: مسجد سیدالشهدا و هیئت مذهبی امام حسین (ع) که یکی از مساجد و هیئت های قدیمی و باسابقه شهر است، در اوایل سال ۵۲ در قطعه زمینی كه توسط مرحوم محمدرضا فخرایی وقف مى شود، احداث و از اوایل سال ۶۰ نيز در آن پایگاه مقاومت مستقر می‌گردد؛ تا جائيکه اطلاع دارم این مسجد مرکز تجمع عزاداران مراسمات محرم محله علی آباد بوده که شور و شوق وصف ناپذیرى بین مردم این محل وجود داشته و این مراسمات به گرمی حتی در منازل و حسینیه ها اجرا می شده و سوگوارى در قالب روضه خوانی، پامنبری، شروه خوانی، چاوشى خوانى، لالایی و بیت خوانی، پاى حجله اى و گهواره حضرت علی اصغر که نمونه آن مراسم منزل مرحوم شهباز حسن زاده بود، برگزار ميشد.

 

رشد در خانواده مذهبی

وی در این باره می گوید: پدرم هم فعاليت هاى مذهبى داشت و برادرهايم بويژه سه نفر از آنها كه متأسفانه مرحوم شدند به نام غلامرضا، قاسم و علیرضا در مراسمات نقشی مؤثر ایفا می‌کردند و مسئوليت هيئت بر عهده برادرم حاج نجف مى باشد.

 

بیشترین مساجد و حسینیه ها در محله علی آباد

كفاش با اشاره به تاریخچه عزاداری در منطقه علی آباد شهر برازجان می‌گوید: در خصوص تاریخچه که من الان بخواهم با آمار عرض کنم باید در این باره پژوهش دقيق کرد، سن من به آن زمان بر نمی گردد که بخواهم مشاهدات عینی را بگویم اما در حدی که شنیده‌ام محله علی آباد به عنوان یکی از مناطق قدیمی و هسته اصلی شهر برازجان با توجه به اینکه مردم شهر برازجان مردمی مذهبی و دلباخته اهل بیت هستند مراسماتی باشکوه و با استقبال گرم برگزار مى كردند که قرينه و نشانه آن وجود بیشترین مساجد و حسینیه های سطح شهر دراين محله  مى باشد كه با فاصله كمى از هم قرار دارند.

ایفای نقش حضرت زینب توسط عمه ام از سال ۷۵

وی در خصوص تعزيه خوانى در هيئت مى گويد: اجراى تعزيه در دسته عزاداری در خیابان با استفاده از شتر اولين بار در این هیئت بود که حرکت اهل بیت کربلا را ملموس تر و عینی تر جلوه می داد. از سال ۷۵ عمه ام خانم خدیجه کفاش، در زمانی که کمتر کسی قبول میکرد سوار شتر شود او سوار می‌شد و نقش حضرت زینب را به ‌خوبی و با تسلط اجرا می‌کرد که هم اکنون در بستر بیماری است که جهت شفایش از همه درخواست دعا دارم؛ به یاد دارم دیالوگ ها را با دقت حفظ و با لحنی دلسوزانه و تاثیرگذار ايفای نقش می‌کرد.

 

پیام های نهضت عاشورا برای جهانیان

وی با اشاره به پیام نهضت عاشورا مى گويد: یک نکته جالبی نسبت به آقا امام حسین(ع) و واقعه کربلا وجود دارد؛ شاهديم که در نقاط مختلف جهان به دلیل آن ارتباطی که مردم با پیام های عاشورا برقرار می‌کنند یک ارادت فطرى و باور قلبی خاصى ايجاد و حسب نوع فرهنگ ها آن پیام ها نظير زير بار ظلم و ذلت نرفتن، آزادی خواهی، عدالت‌طلبی را دریافت می کنند؛ نحوه شهادت شخصیت ها، مقامات توحیدی آنان، مجاهدت ها و آن ایثارگری ها وجدان و احساس هر انسان عدالتخواه و آزادانديشى را متاثر می‌کند و در برخى جوامع با گرامیداشت یاد و خاطره شهدای آن قیام جاودان از پیام‌های انسان ساز آن نهضت بهره مند می شوند.

 انواع گونه های عزاداری در مسجد سیدالشهداء (ع)

كفاش با اشاره به تنوع عزاداری در مسجد سیدالشهدا مى گويد: تنوع و تکثر فرهنگ ها در مناطق مختلف در نوع عزاداری اقوام بروز و ظهور پیدا کرده، در استان ما نيز تنوع آیین عزاداری دارای جلوه های زیبا و تاثیرگذار است که از ویژگی‌های اقلیمی هر منطقه نشأت می گیرد؛ نوع عزاداری استان از زیبا ترین و کاملترین شکل عزاداری است و حتی به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است.

یکی از هیات هایی که سعی کرده محتوای برنامه هايش متنوع و بابصیرت و معرفت زايى باشد و هر قشری و سنی بتوانند از برنامه‌ها استفاده ببرند هیئت مسجد سیدالشهدا می باشد.

در مراسم عزاداری مسجد سیدالشهداء، پامنبری، سخنرانی، سینه زنی سنتی و هيئتی، زنجیر زنی، دمبام زنی و دسته عزاى شب تاسوعا و عاشورا و روز عاشورا، پُخت هليم و طعام و توزيع بسته هاى معيشتى مسبوق به سابقه مى باشد.

هیئت مذهبى امام حسين (ع) اولین هیئتی بود که مراسم شام غریبان و طایفه بنی اسد را برگزار کرد؛ مراسم شام غریبان درشب يازدهم با حضور اقشار مختلف مردم با شمع و فانوس و پرچم حدود یک ساعت در شهر همراه با نوحه خوانى برگزار تا شب سیزدهم که شب طایفه بنی اسد است و در بوشهربه آن شب سوم امام حسین (ع) میگویند که به سمت گلزار شهدا می‌رفتیم و شخصی نقش حضرت امام سجاد(ع) را بر عهده داشت که اجساد را برای طایفه بنی اسد شناسایی و معرفی می‌کرد تا آنها را دفع کنند خیلی جالب، حزن انگیز و بسیار تاثیرگذار بود.

 

 برنامه های شام غریبان و تعزيه طایفه بنی اسد در سال‌های اول توسط این هیئت در حُزن و سکوتی خاص برگزار می‌شد، که در سنوات بعد هیئات دیگر مراسم این شبها را مانند شب تاسوعا و عاشورا با آوردن زنجیر، دمام، طبل و بلندگو اجرا کردند که از حالت تاثیرگذاری خود خارج شد؛ ای کاش به همان شرایط و وضعیت بدون سر و صدا برمی‌گشت. به نظرم آن سبک، حال و هواى بامعناترى داشت. این انواع برنامه‌هایی بود که در دهه اول داشتیم.

نوحه خوانان سينه زنى سنتى

از نوحه خوانان سينه زنى سنتى اين مسجد، آقايان حاج محمدرضا صفایی، اسماعیل ثنایی، حاج محمدجعفردلاورى، مرحوم اسماعیل سروری و مرحوم قاسم کفاش و روضه خوانان قديم از مرحوم حاج شيخ رضا ذاكرى اصل و مرحوم حاج شيخ منصورقدوسى فرد ميتوان نام بُرد.

 

برازجانی ها به دسته‌ عزاداری "نعش" می‌گویند

وی در ادامه فعالیت‌های مسجد سیدالشهداء (ع) می‌گوید: در اربعین دو شب مراسم سخنرانی و سینه زنی  و در اواخر ماه صفر مصادف با شب شهادت امام حسن (ع) امام رضا (ع) و پیامبر (ص) سه شب مراسم برپا و در صبح وفات پیامبر(ص) حركت دسته عزادراى در خيابان برگزار که در شهر ما دسته عزادارى از قديم باعنوان نعش مصطلح بوده  به اين دليل كه اجساد شهدا را بطور نمادين بر دوش خود حمل مى كردند.

البته در دو سال اخیر به علت شرایط کرونایی و رعایت دستورالعمل های بهداشتی این‌گونه برنامه‌ها با اين تعدد اجرا نمى شود.

 

وی با اشاره به شرایط کرونا در سال گذشته می گویند: گروه تعزیه خوانى اين هيئت با سرپرستی آقای رحیم کاویانی که کارش بسیار حرفه‌ای است و تعدادی از بازیگران خوب را گِرد هم آورده در سال گذشته قبل از محرم چندین کار تعزیه را تمرین و ضبط كردند، که کلیپ آن از طریق فضای مجازی در اختیار عموم مردم قرار گرفت.

تفاوت عزاداری گذشته در مقایسه با حال حاضر

در ادامه اين مصاحبه كفاش اشاره اى به تفاوت عزاداری در گذشته و حال نموده و گفت: عزاداری در گذشته تا حال تفاوت های قابل توجهى داشته، اصولاً هر نوع فعالیتی که بخواهد در طول زمان استمرار داشته و اجرا شود، بایستی به تدریج تکامل پیدا کند و ارتقا یابد و پُرجاذبه تر و محتوایش غنی تر شود و بر بار معنوی اعتقادی بیفزاید؛ تفاوت و تغيير در شیوه، سبک و سیاق مراسم، در کمیت و کیفیت حضور و مشارکت مردمی، تغيير در خلوص، صفا و صمیمیت متولیان و بانیان امر اتفاق افتاده كه پاره اى از آن قوّت گرفته و امورى دچار ضعف و رخوت شده که قابليت بررسى و آسیب شناسی دارد.

 

حركت در سينه زنى سنتى يادآور زيبائيهاى طواف حاجيان گِرد خانه خداست

هادی كفاش به سينه زنى سنتى مى پردازد و مى گويد: عزاداری سنتی شهرمان که عمده ترین بخش آن در سینه زنی سنتی نمایان است دارای سه بخش باعناوین: شکل و فرم عزاداری_ استفاده از کلام ياشعر و موسیقی و نوا مى باشد.

 

- شکل اين نوع سینه زنی شامل حلقه هايى است از سینه زنان كه دست بر کمر یکدیگر، کاملترین شکل هندسی یعنی دایره را ساخته اند. حرکت در اين سبك عزاداری نقش مهمی ایفا می كند؛ حرکت پاها بر خلاف عقربه ساعت، یادآور زییائیهای طواف حاجیان گِرد خانه خداست؛ حرکت دستها که دردمندانه بالا می روند و به سینه کوبیده میشوند نشان از اتحاد و همبستگی در این عزاداری است. وحدت کلام، وحدت اهنگ و وحدت حرکت همه حکایت از پیوستگی و همدلی عزاداران در این سنت زیبا دارند. در ترکیب حلقه های سینه زنان که اصطلاحاً "بُر" گفته می شود، سن نقش مهمی دارد؛ ترتیب اندازه هر بُر بدين شکل است که اولین بُر کوچکترین آنها و آخرین بُر بزرگترین آنهاست، سنین بالاتر و پیشکسوتان در حلقه های ابتدایی و به همین نسبت تا سنین پائین و حتی کودکان در آخرین بُرها قرار میگيرد، این تركیب در همخوانی هنگام جواب دادن نوحه ها، دارای  هارمونی بسیار زیبائی است، و تلفيق صداها از پیر و جوان گروه کری را می ماند که همخوانی بسیار دلنشینی را ایجاد می كند.

 

در سینه زنی سنتی، فرمانده که همان نوحه خوان است نقش مهمی را برعهده دارد، آنجا که فرمانده دستور "واحد" را صادر می نماید، تمام سینه زنان با یادآوری وحدانیت الهی ذکر "الله واحد" را زمزمه نموده و تعداد دفعات کوبیدن دست به سینه را از دوبار به یکبار تقلیل می دهند زیرا قبل از واحد با هر حرکت پا یک دست به سینه کوبیده می شود اما بعد از اعلام "واحد" فقط در حرکت پا به سمت جلو دست به سینه میخورد كه تک ضرب واحد از صدای برخورد موج دریا به ساحل گرفته شده است.

 

- کلام يا شعر نیز در عزاداری منطقه ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. استفاده از شعر به موزون تر شدن این نوع عزاداری کمک شایانی نموده؛ حركت و کلام از بافتی حزین و آرام شروع شده و با پیشتر رفتن نوحه خوانی و افزایش حرکت و هیجان از حُزن آن کاسته و به حماسه و یا به حُزن و حماسه تبدیل می‌شود.

 

ابیات در آغاز سینه‌زنی عموماً دارای مصرع هايى بلند و محتوايى عاطفی است و هرچه سینه زنی به واحد نزدیک تر می شود، اندازه مصرع ها کوتاه تر و محتوای اشعار، حماسی تر میشود تا به اوج سینه‌زنی یعنی واحد برسند.

"واحد" شاه بيت سینه زنی سنتی 

در بخش واحد كه کار عزاداران فقط همراهی با نوحه خوان و توجه به اشعار و نوا است؛ نوحه خوان به خواندن اشعاری بلند و یکدست که معمولاً در قالب قصیده، مثنوی و یا غزل است می‌پردازد. شاید بتوان گفت که همه حرف عزاداران در بخش واحد نمایان می‌شود. شعر واحد را می‌توان قطعنامه عزاداری سنتی نامید؛ اگر سینه زنی سنتی را به غزلی زیبا تشبیه کنیم، واحد شاه بيت این غزل زیباست.

 اشعار در اين نوع عزاداری، علاوه بر اینکه داراى مفاهیم بلند و ایجاد کننده ارتباط عاطفی عزاداران با صاحب عزاست و مسئولیت انتقال پیام اهل بیت (ع) را عهده دار يا مقتلى را روايت مى كند، دارای واژه هايى سلیس، روان و همه فهم می باشد به نحوی که برای تمامی مخاطبان با هر سطحى از آگاهى، قابل دستیابی بوده و به شوری استوار بر پایه شعور قرار دارد.

- و اما تنظيم کلام و حرکت در عزاداری سنتی برعهده نوا و آهنگ است؛ نوا و نغمه نیز همانند کلام در سینه زنی، سیری صعودی را طی می كند. نواهاى آرام و حُزن انگیز متناسب با شعر در ابتدای عزاداری همگام با تغییر کلام و به اوج رسیدن سینه زنی، جای خود را به نواهای سریع و بعضاً حماسی می دهند.

انواع لالایی، شروه خوانى،  بيت خوانى، يزله، پشت حجله اى، چاوش خوانی و... در مقاطع مختلفِ زندگی مردم این دیار نقش ایفا می‌کنند؛ ولی بر اساس غنا و تاثیرگذاری که سینه زنی سنتی دارد، آن را به ميهمانی که قرار است برای اولین بار در مراسم عزاداری برازجان شرکت کند معرفی می کنم.

 

مداح باید توانایی اجرای همه سبک ها را داشته باشند

وی در ادامه می گوید: ما در سطح شهر، مساجد و تكايايى داریم که هم از نوا و سبكهاى سنتی استفاده می‌کنند و هم غيرسنتى؛ اين تنوع و نوآورى خوب است ولى اگر از سبكهاى سنتى غافل شويم اين آسيب است. خودم به هر دو سبك علاقمندم؛ ولی الان می بینم که نوجوانان به سبک های غیر سنتی و غیر بومی به لحاظ هیجانی که ایجاد می کند علاقه بیشتری نشان می‌دهند؛ مداح در عين اخلاص بايد توان اجرای سبک سنتی و ساير سبكها را داشته و بر متون ادعیه و قرآن کریم تسلط داشته باشد. در انتخاب آهنگ حساس باشد كه صداى خوب را مى توان با آهنگ بد خراب كرد و صداى متوسط را مى توان با آهنگ خوب آرايش داد؛ در انتخاب اشعار پُرمحتوا و بديع با مضامين جالب و آموزنده دقت كند، شيوه پيشكسوت ها را به كلى كنار نگذارد و البته نوآورى بايد در امتداد شيوه گذشتگان باشد تا کمال پيدا كند.

 

به تعبير رهبرعزیزمان در توصيه به مداحان: ("العلی محظورة الاعلی من بنی فوق بنا ءالسفلی" گذشتگان یک طبقه ساخته اند، شما روی آن طبقه یک طبقه بسازید؛ دیگری بیاید روی آن طبقه شما یک طبقه بسازد؛ آن وقت بنا می‌شود مرتفع و إلا یکی ساخت، شما بیایید خراب کنی، یک طبقه بسازی؛ یکی دیگری بیاید آن را که شما ساختی، خراب کند، باز یک طبقه بسازد همیشه همان یک طبقه خواهد ماند. محسنات اساتید، پیشکسوتها و کسانی را که در این کار بوده اند، یاد بگیرید که چیزی بر آن اضافه کنید. شیوه‌های جدید، اینجوری درست بشود، خوب است.

جدی گرفتن حضور کمرنگ نسل جوان و نوجوان در مراسمات

وی به شور و شوق محرم در گذشته می پردازد و می گوید: وقتى به فیلم و تصاوير مراسمات در سالهاى گذشته نگاه می کنيم خیابان ها از حضور به هم تنیده مردم موج می زد و استقبال در هر شرایطی باشکوه بود، خصوصاً حضور نوجوانان و جوانان چشمگیر بود اما در حال حاضر متاسفانه به علل مشغله هاى ذهنى، جاذبه فضاهای مجازی و اهتمام کمتر خانواده ها، حضور نسل جدید کمرنگ تر از گذشته است؛ این مسئله را باید جدی گرفت. بزرگان شهر، کسانی که هیئت دار هستند در جذب نوجوانان و جوانان همت و برنامه ريزى كنند؛ بويژه اين ايام فرصت خوبى است؛ که یقیناً در شکل گیری شخصیتى سالم و دور از انحراف و ناهنجاری تاثیر خواهد داشت. خاطرم هست زمانی که هفت سالم بود، اول محرم دوچرخه ام را سیاهپوش می‌کردم و به آن علم می زدم نه تنها من بلکه اکثریت آن زمان اینجوری بودند؛ از هر نوع فکر، عقیده و در هر سنی این ارادت خود را به نحوی از انحاء به امام حسین (ع) نشان می‌دادند.

 

عزاداری در ایام محرم توانسته به همگرایی مردم کمک کند؟

وی در پاسخ به این سوال می‌گوید: نهضت عاشورا جاودانگی اش به این است که پیام ها و ارزش هایی که از آن روز شکل گرفت در اذهان و افکار مردم نقش بسته و یک امت واحده را ایجاد نموده و به تعبیر شهید سردار سلیمانی "ماملت امام حسینیم" و هيچ وقت از رونق و تازگی نمی‌افتد؛ ما به وحدانیت خداوند و روز واپسین اعتقاد داریم و از طرق رسيدن به عاقبت خير، تمسک به همین ارزش ها و پیام ها است که مردم ما به خوبی آن را اقتباس و درک کرده‌اند؛ به طوری که در مقام عمل همه با یک هدف و نیت مراسم برپا می‌کنند حتی کسانی که شرکت هم نمی کنند دلشان در مراسم است. حتماً شنیده‌اید که کسانی که بد رفتاری هايى دارند، در اين ايام آن را به حرمت اين ماه ترك مى كنند.

 تاثیر نهضت عاشورا در دوران دفاع مقدس

دیگر نمونه‌ عملی و عینی تأثیر فرهنگ عاشورا در همگرايى مردم در دفاع مقدس جلوه دارد؛ که سیل جوان ها با شعار یاحسین (ع) و یا زینب (س) به جبهه رفتند برای دفاع از سرزمين و دینشان سینه سپر کردند؛ در کجای دنیا چنین جانفشانی ارادی و آگاهانه اى را مى توان ديد؛ سرباز فلان کشور با وعده های مادی به جنگ می‌روند و در آخر با ابتلا به بیماری های روانی فرار میکنند. چه شهدایی که برای ماندگاری و سرفرازی کشورمان تقدیم شدند و خانواده هايشان به آنها افتخار مى كنند.

 

تلاش برای برگزاری بهتر مراسم عزاداری

وی در خصوص تلاش همه اعضاى هیئت مذهبی امام حسین(ع) مسجد سیدالشهداء (ع) و پايگاه برای هرچه بهتر برگزار شدن مراسم عزاداری در ماه محرم میگوید: این هیئت تصمیمات را به صورت جمعی اتخاذ می کند. قبل از محرم چندین جلسه برگزار و تقسیم مسئولیت می‌شود که هر مسئولی زیرمجموعه دارد و تمام سعی و تلاشمان را می‌کنیم که مراسم را باشکوه بیشتر و تنوع بهتر از سال قبل برگزار کنیم؛ امسال هم مراسم خیلی کوتاه و مختصر با رعایت شیوه نامه های بهداشتی برگزار شد.

 

صحبت پایانی

در انتها ضمن تشکر از همه افرادی که در این سالها در برپایی مراسمات و تاثیرگذاری بر این سنت زیبا، خالصانه و عاشقانه در این وادی مقدس همت گماردند. یاد و خاطره همه درگذشتگان و پیشکسوتان را گرامی داشته و ان شاءالله که پای سفره امام حسین مهمان و دعاگوی ما باشند؛ و همچنین آرزو می کنم هر چه زودتر شر بیماری کرونا از سر همه عالم خصوصاً مردم عزیز کشورمان دفع و رفع شود و امید آن که خداوند منان همواره مردم اين ديار را از بركات بى بدليل پيروى از آل الله و نهضت جاودان حضرت اباعبدالله (ع) بهره مند ساخته و نام ما را نيز در زمره عاشقان و پويندگان راه منور آنان ثبت و ضبط فرمايد.

همچنین از هفته نامه اتحاد جنوب تشکر و امتنان دارم.

 

از آستان  پیر مغان سَر چرا کِشم / دولت دراین سرا وگشایش در آن دراست