حسرت محمودآبادی:

زرتشت خردمندی است که جهانِ خرد کمتر همانند او را به خود دیده است. زرتشتِ بزرگ همواره در اندیشه خوشبختی و آسایشِ مردم بوده است و جز راستی و پاک دلی سخن نگفته است.
( گوته سراینده و فیلسوف آلمانی)

پیش از پرداختن به پیوندِ شاهنامه با مینوی خرد ، باید از اندیشه و تاثیر زرتشت والاگُهر بر متون و مکتب ایرانی سخن گفت. می توان گفت قوانینِ اخلاقی در همه ادیان وجود دارد ، اما تفاوتِ دین زرتشت با دیگر ادیان یکی همین مورد است که رفتار اخلاقی با آنچه در کیهان واقع شده رابطه تنگاتنگی دارد که بیانگر این مساله است ، رفتارِ انسان نه تنها بر خود او بلکه بر کلِ هستی از مینو تا گیتی تاثیر می گذارد. رعایت ((اشه)) که همان موازین اعتقادی ، اخلاقی حاکم بر جهان است می تواند زمینه سازِ ظهور ((سوشیانت)) باشد که در نهایت منجر به اقتدارِ کاملِ اهورامزدا بر کل هستی می گردد. از این رو ، درون مایه متونِ زرتشتی به مسائل اخلاقی اختصاص یافته است که یکی از این متون اخلاقی ، کتاب ((مینویِ خِرد)) می باشد. زندگی برتر با رعایتِ اشه (راستی در سه ساحت گفتار ، کردار و پندار) به دست می آید. در مقابل زندگیِ با فضیلت ، زندگیِ با دروغ و ترس است. زندگی کسی بدتر است که با بیم و گفتارِ دروغ زندگی کند ؛  تمام تلاش های فضیلت آمیز برای نجات انسان از این دنیاست ؛ بر اساسِ تعالیم زرتشتی مجموعه کوشش نیکو کاران کم کم شر را ضعیف خواهد کرد بدین ترتیب ، پیروزی خیر را میسر می گرداند و این انتظاری است که همواره از پیروان او می رود. زندگی که از راه درست فراهم نیاید ، بدترین زندگی ست حتی اگر از رفاه و ثروت بهره مند باشد. ( مینوی خرد ، ۱۳۵۴ پرسش ۴۹ ، بند ۳و۴) با مطالعه متعدد متون کهن پارسی شاید  بتوان گفت اشه محوری ترین آموزه دینِ زرتشت  است که با معنای نظم ، درستی ، راستی در زندگی و در مقابل آن ، دروغ قرار گرفته یعنی نادیده گرفتن نظام ِ کیهانی و تمام آنچه در نظام هستی وجود دارد.‌ دروغ در قالب نوعی بی قانونی و بی نظمی پدیدار می شود ، زرتشت درباره دروغ در گاهان چنین می فرماید: ((ای مردان و ای زنان به درستی بدانید که در این جهان ، دروغ  فریبنده است ؛ از آن جدا شوید و آن را مگسترانید و بدانید آن خوشی که از تباهی و تیرگی به دست آید ، مایه اندوه است ، روحی که راستی را تباه می کند ، زندگی بهشتی خویشتن را نابود می کند)) ( یسن ، هات ۵۳ و ۶).  دروغ در این آیین از مرگ بدتر است مقوله ای که با خواندنِ مینوی خرد و شاهنامه هم می توان پی برد چقدر مورد نکوهش قرار گرفته و عامل مهمی در  نابودی ِ سعادت زندگی محسوب می شود.  اشه که در نظام اخلاقی و عالم کبیر و عالم صغیر نقشی  تاثیرگذار دارد. می توان گفت  بنیادِ دینِ زرتشت جنگِ میان خیر و شر بوده که به طور دائم هر کدام در حال ایجاد یا نابودگری هستند ( فضایلی ، ۱۳۹۱ص ۳۵۱)

جایگاه خِرد در شاهنامه ، ریشه در فرهنگِ ایرانِ باستان داشته و مینوی خرد به عنوان یکی از منابعِ در اختیار فردوسی ،  در انتقال این موضوع  به شاهنامه نقش بسزایی داشته است. بی تردید بنیان ِ اصلی تمدن و فرهنگ ایران باستان با توجه به متون در دسترس ،  محور خرد است و در شاهنامه به تعبیری می توان از خِرد فردی ، خِرد جمعی و خِرد سیاسی /  اجتماعی نام برد.

حال با توجه به محدودیت این جُستار ، به برخی از  این موارد ، رگ و ریشه و پیوند شاهنامه از دلِ متن با اهمیتی چون مینوی خرد می پردازیم.
از موارد تشابه میان شاهنامه با مینوی خِرد :
۱- ستایش خِرد ، (( دادارِ همه بِهی ، این دام را به خِرد آفرید و تمام نگه داشتنش به خِرد است ))  ( مقدمه مولف ، بند ۱۰ و ۱۱)

خرد بهتر از هرچه ایزد بداد
ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنمای و خرد دلگشای
خرد دست گیرد به هر دو سرای
(فردوسی)
۲- موضوعِ کوشش و اهتمام ورزی در هر دو اثر ( مینوی خرد و شاهنامه ) مورد اهمیت است .
(( با کوشش آن نیکی را که مقدر نشده است ، نمی توان به دست آورد ولی آنچه مقدر شده است با کوشش ، زودتر می رسد ولی کوشش هنگامی که زمان آن نباشد در گیتی بی ثمر است )) ( پرسش ۲۱، مینوی خرد : ۴۲)
بکوشیم و از کوشش ما چه سود
کز آغاز بود آنچه بایست بود
( فردوسی)
۳-اشاره به شاهانِ پیشدادی و کیانی: در بخش هایی از کتاب مینوی خرد نام شاهانی چون گیومرث ، هوشنگ ، تهمورث ، جمشید ، کی قباد ، کی کاووس و ... را بیان و به کارهایشان اشاره شده است.
مثلا درباره جمشید: (( [سیصد] سال برای همه آفریدگان اورمزد بی مرگی فراهم آورد و آنان را عاری از درد ، پیری و آفت کرد )) ( پرسش ۲۶ ،بند ۲۵ ؛ مینوی خرد : ۴۵)

چنین سال سیصد همی رفت کار
ندیدند مرگ اندر آن روزگار
ز ِ رنج و زِ بدشان نبُد آگهی
میان بسته دیوان به سان ِرهی
(فردوسی)
۴- نظام طبقاتی: در میانِ پرسش ها به طبقه بندی اجتماعی نیز اشاره شده است که در آن دوران تقسیم طبقات اجتماعی دستاورد مهمی تلقی می شود که شامل چهار طبقه می شود :
اَسرونان ( = روحانیون ) ، ارتشتاران ( = نظامیان ) ، اَستریوشان ( = کشاورزان و دامداران ) و هُوَتخشان ( = صنعتگران)  درباره کار و وظیفه هر یک پرسش و در رابطه با عیوب آنان مطالبی بیان شده است.
گروهی که کاتوزبان خوانیش
به رسم ِ پرستندگان دانیش
جدا کردشان از میان گروه
پرستنده را جایگه کرد کوه
بدان تا پرستش بُوَد کارشان
نوان پیشِ روشن جهاندارشان
صفی بر دگر دست بنشاندند
همی نام نیساریان خواندند
کجا شیرمردانِ جنگ آورند
فروزنده لشکر و کشورند
بسودی سه دیگر گُرُه را شناس
کجا نیست از کس بَرایشان سپاس
بکارند و ورزند و خود بِدروند
بگاهِ خورش سرزنش نشنوند
کجا کارشان همگنان پیش بود
روانشان همیشه پُر اندیشه بود
(فردوسی)
۵- عقایدِ اساطیری یکی دیگر از نمونه های پیوند شاهنامه حکیم فرزانه توس با متن کهن مینوی خرد می باشد. در بخش هایی از کتاب ( مینوی خِرد)  شاهد تفکرات اساطیری رایج در ایران پیش از اسلام هستیم: (( آسمان از گوهر خماهن کرده شده است چونانکه الماس نیز خوانند )) ( پرسش ۸ ، بند ۷ )
خماهن گون کنایه از آسمان است.
فرودوسی ((خماهن)) را که سرخ رنگ است و در متن در کنار عقیق به کار رفته است ((یاقوت)) خوانده است.

زِ یاقوت سُرخست چرخ کبود
نه از آب و گَرد و نه از باد و دود
(فردوسی)
۶- تفکراتِ زروانی: مهمترین مشخصه فکری مینوی خرد ، تبلیغ و بازنشر عقایدِ زروانی است که مهمترین نشانه آن اعتقاد به بخت و شانس و قدرت سپهر و گردش ستارگان می باشد.
(( کارجهان همه به تقدیر و زمانه و بخت مقدر پیش می رود که خود زروان فرمانروا و دیرنگ خداست )) ( پرسش ۲۶، بند ۱۰ ، مینوی خرد : ۴۴)
چنین ست کِردار گردان سِپهر
گهی درد پیش آرَدَت ، گاه مِهر
گهی بخت گردد چو اسبی شموس
به نُعم اندرون زُفتی آردت و بوس
(فردوسی)
۷-دادگری و داشتن انصاف و گرفتن جانب حق چه با دوستان چه با دشمنان از نکاتی ست که در مینوی خرد بدان سفارش شده است همان نکته ای که بارها در شاهنامه ، فردوسی آن را مد نظر قرار داده و یکی از ارکانِ مهمِ خلق داستان ها و روایت های سراسر خواندنی شگرفنامه ی ما ایرانیان می باشد. ((۵۲؛  با دشمنان با انصاف ستیزه کن ۵۳ ؛ با دوست به پسند دوستان رفتار کن )) ( مینوی خرد)
در شاهنامه نیز دادگری و داشتن عدل و انصاف یکی از ویژگی های اخلاقی پهلوانان و شاهان و مردان و نیکان است و رکن اصلی حماسه محسوب می شود.
گر از دشمنت بَد رسد گر زِ دوست
بَد و نیک را داد دادن نکوست
(فردوسی)
۸- پند و اندرز ، یکی دیگر از پیوندهای فکری / اخلاقی و جهان اندیشه ی شاهنامه با مینوی خرد می باشد که شاعر پرآوازه ایران و جهان وامدار شایسته این مقوله از طریق ِ نیاکان و متون پیش از خود است. مهمترین موضوعی که در متن پهلوی بدان پرداخته شده  ، اخلاقیات و پند و اندرز است. برخی از این متون عبارتند از: (( اندرز پیشینیان )) ، (( چیره اندرز پوریوتکیشان )) ، (( اندرز دانایان به مزدیسنان )) ، (( اندرز خسرو قبادان )) که در شاهنامه نیز مضامین و پندهای اخلاقی با اشعاری تاثیرگذار و حکیمانه فردوسی آذین شده است.
چنین گفت آن بِخردِ رهنمون
که فرهنگ باشد ز ِ گوهر فزون
زمانی میاسای از آموختن
اگر جان همی خواهی افروختن
هنر جوی و با مرد دانا نشین
چو خواهی که یابی زِ بخت آفرین
(فردوسی)
شاید بتوان گفت پند و اندرز از زبان فردوسی بسی دلنشین تر از دیگر ادبا و شاعران است چون که فردوسی به گونه ای هنرمندانه از دانایِ کل بودن اجتناب کرده و با زبانی ادبی ، هنری  و با حسی ناشی از  پدری دلسوز که نگران آینده ،  سعادت و نیکبختی فرزندان خویش است لب به سخن و پند و اندرز می گشاید. پندهایی که در زمینه های مختلف از جمله: آموزش فرهنگ و دانش ، بخشش ، پایداری در کار ، شاد زیستن ، محبت با پدر و مادر و بزرگان ، محبت با جاندار ، پوزش پذیری ، راستی ، بزرگداشت میهمان ، نکوهش آزمندی ، مدارا و صلح ، مهربانی و بی آزاری ، نیکوکاری و غیره در شاهنامه به شیوه ای خاص مطرح شده و تفکراتِ اجتماعی فردوسی را نشان می دهد و گواه بر این می باشد که وی رسالت تربیتی و اخلاقی را که بر پایه ی احترام به انسانیت و جهان هستی ست را به عنوان یک شاعر بلندمرتبه فراموش نکرده و چون دانشمندی با کوله باری از تجارب آن ها را به نسل های بعد از خویش نیز انتقال داده تا فرهنگ و ارزش ها و مکتب بزرگ انسانی / ایرانی پایدار بماند.


بُن مایه ها:

۱- عطایی ، امید (۱۳۸۲) ، پیامبرِ آریایی (ریشه های ایرانی در کیش های جهانی) ، تهران ، موسسه ی انتشارات عطایی
۲- دالوند ، یاسر ، (۱۳۹۹) ، مینوی خرد ، با مقدمه ی دکتر سیروس شمیسا ، چاپ اول ، تهران ، انتشاراتِ کتابِ سده
۳- فرهودی ، مصطفی ، پاییز و زمستان (۱۳۹۲) ، مقاله ی اخلاق در دینِ زرتشت از منظرِ مینوی خرد ، سالِ دوم - شماره ۵ ، دو فصلنامه ی تخصصی پژوهشکده علوم وحیانی معارج