دکتر نصرالله دشتی

در تقویم کشور ما 25 اردیبهشت ماه به نام روز بزرگداشت فردوسی نام گذاری شده است به همین مناسبت یادداشتی با عنوان شاهنامه و هویت ملی ارائه می گردد؛ در بخش نخست مؤلفه های مهم هویت ملی در شاهنامه و نقش آن ها در انسجام و همبستگی ملی بررسی می گردد و در بخش دوم به منظور زدودن غبار افسانه و دروغ از چهرۀ روایات و شخصیت های شاهنامه، به منشأ و سرچشمۀ داستان ها و جایگاه شخصیت ها پرداخته می شود.
    هویت ملی به معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی و در میان مرزهای تعریف شدۀ سیاسی است؛ مهم ترین عناصر و نماد های ملی که سبب شناسایی و تمایز می شوند عبارتند از: سرزمین، دین و آیین، آداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت.(یوسفی،17:1380) مشترکات ملی و دلبستگی به آن ها را عنصر اصلی هویت ملی دانسته اند. شاهنامه به عنوان بزرگ ترین اثر حماسی ایران بسیاری از مؤلفه های هویت ملی از جمله: آداب و رسوم، جشن ها و اعیاد ملی، تاریخ روایی اقوام ایرانی و ... را در خود دارد و از زبان فارسی به عنوان مهم ترین عنصر وحدت بخش در گذر زمان، پاسداری کرده است. از آن جا که بیشترِ آثار نظم و نثر پیش از فردوسی از بین رفته اند، شاهنامه فردوسی بزرگ ترین گنجینۀ واژگان کهن زبان فارسی است و هم چنین منبعی معتبر برای شناخت و بررسی آداب و سنن اجتماعی، مشترکات ملی، باورها و اندیشه های دینی و اساطیری اقوام ایرانی محسوب می گردد.
    تمدن کهن ایران نقش والایی در گسترش و توسعه تمدن بشری ایفا نموده و بر بسیاری از جوامع باستانی اثر نهاده است. شاهنامه تجلی گاه فرهنگ چندین هزار ساله ایرانیان است؛ داستان پر فراز و نشیب اقوام ایرانی است  با  همۀ خوبی ها و بدی ها، پیروزی ها و شکست ها. فردوسی زندگی ملت ایران را در طول تاریخ با همه سنت ها و آیین ها و ویژگی های اخلاقی و رفتاری بازگو می کند؛ او با نگاه دقیق خود و واکاوی اسطوره ها و تاریخ این سرزمین و یافتن باور ها و فرهنگ های متفاوت ایرانیان در دوره های مختلف، بنیاد هویت فرهنگی و ملی را احیا می کند. جهانِ شاهنامه، جهان آرمانی ایرانیان است؛ سراسر شکوه و جلال و مردانگی و سرافرازی. این «نامورنامه» گسترده ترین عرصۀ ظهور جلوه های فرهنگ ناب ایرانی است که فردوسی در آن اندیشه و فرهنگ نیاکانِ فرزانه خود را به نمایش می گذارد و ارزش های آرمانی و انسانی را بازتاب می دهد:
                            بیا تا جهان را به بد نسپَریم            به کوشش همه دستِ نیکی بریم
                            نباشد همی نیک و بد پایدار            همــان بِه که نیکــی بود یادگار
   اصول اخلاقی شاهنامه با تکرار در طول هزاران سال، در ناخودآگاه جمعی ایرانیان رسوب کرده است؛ صلح طلبی عدالت خواهی و بی آزاری جلوه هایی تابناک از هویت ملی و فرهنگی نژاد ایرانی در شاهنامه است. فردوسی ایرانیان را «آزاده» می خواند و این آزادگان مردمانی دادگر، خردمند، خداباور و پایبند به اصول اخلاقی هستند؛ نمونه ای از آن سفارش «کیخسرو» به سپاهیانش برای رعایت حال دشمن است:
زترکان هر آن کس که فرمان کند      دل از جنگ جستن پشیمان کند
                         مسازید  جنـگ  و  مریزیـد خون       نباشید کس را  به  بـد رهـنمون
      این نامۀ سِترگ، همچون کاخی بلند، هویت ملی و فرهنگی ایرانیان را از گزند حوادث مصون نگه داشته و سال ها مایۀ مباهات اقوام ایرانی در مقابل زبان و فرهنگ بیگانگان بوده و سبب همدلی و همگرایی گردیده است؛  هویت اقوام ایرانی خود ریشه در اسطوره هایی دارد که از هزاران سال پیش، نیاکان ما آن ها را خلق کرده اند و استمرار بخشیده اند، داستان های حماسی آرش و رستم و سیاوش پشتوانه های فکری و معنوی نیرومندی بود که همبستگی ملی را تقویت می کرد.(خطیبی،69:1385) فردوسی در زمانه ای که هویت ایرانی در معرض تهدید بود و ممکن بود مانند فرهنگ ملل دیگر در فرهنگ قوم غالب حل شود با نمایشِ گذشتۀ شکوهمند ایران، غرور ملی را در ایرانیان زنده نگاه داشت. «مارزولف» بر این باور است که فردوسی در شاهنامه روح ایرانی را زنده نگه داشته است. (مارزولف،9:1380)  ایرانیان در روزهای خواری و ناامیدی و در برابر هجوم بیگانگان، از شاهنامه امید و نیرو می گرفته اند.
   متأسفانه پاره ای از مردم کوته نظر، روایات شاهنامه را به کلی عاری از حقیقت یا آمیخته با افسانه دانسته اند و با استناد به این سخن از عظمت و اهمیت آن غافل مانده اند. ابتدا لازم است این نکته یادآوری شود که واقعی بودن روایات یک اثر حماسی لزوماً باعث ارزشمندی آن نمی گردد؛ چنان که کتاب«شهنشاه نامه»(40000 بیت) صبا که به شرح جنگ های ایران و روس پرداخته، چندان ارزش حماسی ندارد. نکته مهم بعدی تمایز و تفاوت قائل شدن بین اسطوره و افسانه است؛ اسطوره، تاریخ جوامع ابتدایی و باستانی است اما افسانه یک داستان خیالی بیش نیست. از نظر پژوهشگرانی مانند «الیاده» اسطوره، روایتی مقدس است که به خویشتن شناسی انسان متدین شکل می دهد. (بهار،368:1376) اسطوره ها به طور نمادین بازتاب دهنده معنویت گرایی و خدا جویی در دوران باستان هستند. داستان های اساطیری شاهنامه در حقیقت روایاتی است که ایرانیان نخستین در آغاز حیات ملی خود از نیاکان هند و ایرانی شان به ارث برده اند. با تحقیقات عده ای از دانشمندان از جمله: مارکورات، نولدکه، کریستن سن معلوم گردیده که قسمت های اساطیری و پهلوانی شاهنامه از منابع زیرگرفته شده است:
1.خاطرات مشترک آریایی ها پیش از مهاجرت به ایران و هند. (شخصیت هایی نظیر جم و فریدون از پهلوانان قدیم هند و ایرانی هستند از دوره ای که این دو قوم از یکدیگر جدا نشده بودند.)
2. یاد مانده هایی از فرمانروایان آنان در شرق ایران در نخستین اعصار استقرار آریایی ها در این نواحی. (کیقباد، کیکاووس وکیخسرو  از فرمانروایان آریایی شرق ایران هستند که نام هایشان در اوستا آمده است.)
3. آداب و رسوم و معتقدات بومیان سرزمین ایران پیش از رسیدن آریایی ها.
4.تاریخ از یاد رفته اشکانی که به صورت پهلوان های کیانی ظاهر شده است.(پهلوانانی مانند:گودرز، گیو، بیژن و میلاد مربوط به سلسله اشکانیان می باشند)(ریاحی،46:1380-45)
     مطلب دیگری که سبب باورناپذیری برخی از داستان های شاهنامه شده، حضور موجودات شگفتی نظیر دیوان، سیمرغ و ... است که این عناصر خود به عنوان «خرق عادت» یکی از ویژگی های مهم یک حماسه طبیعی به شمار می روند. البته فردوسی خود پاسخ ما را داده است و این داستان ها را تمثیلی و نمادین می خواند:
تو این را دروغ و فسانه مخوان           به یکسان  روشنِ زمانه مدان
                            از او هر چه اندر خورد با خرد           دگــر بر  ره رمــز معنا  برد
و در نظر آن حکیم، دیوان همان انسان های بی دین و ستمکاره ای هستند که از راه مردمی فاصله گرفته اند:
تو  مـر دیو را مردم  بد شناس         کسی کو ندارد ز یزدان سپاس
هر آن کو گذشت از ره مردمی          ز  دیوان شمُر  مَشمُر از آدمی
     فردوسی خالق داستان های شاهنامۀ نیست بلکه او ناظم شاهنامۀ منثور ابومنصوری است که راویات آن از    کتاب «خداینامه ها» گرفته شده است. خداینامه ها(نامه شاهان) مجموعه ای از روایت های اساطیری و تاریخی مربوط به دوره ساسانیان است. در حقیقت داستان های شاهنامه بازتاب رویداد های تاریخی یا پدیده های طبیعی در ذهن مردم آن روزگار است که هزاران سال سینه به سینه باز گفته شده و در این رهگذر با انبوهی از پیرایه ها درآمیخته تا به نوشته شدن درخداینامه ها رسیده است. اگر چه ما امروز شاهنامه را فقط تاریخ روایی و ملی خود می دانیم اما مردم ایران سال ها شاهنامه را تاریخی واقعی خود می پنداشتند.  
    مطلب چالش برانگیز دیگر در شاهنامه، داستان های مربوط به رستم و ویژگی های منحصر به فرد او می باشد؛ دربارۀ وجود تاریخی رستم و خاستگاه او در بین پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد؛ «مارکوارت» و «هرتسفلد» معتقدند که داستان های رستم شکل دوباره ای از داستان های گرشاسب ابَر پهلوان متون اوستایی است اما «نولدکه» عقیده دارد که داستان های زال و خاندانش به سیستان (زرنگ) تعلق دارد .(حمیدیان،249:1383) و عده نیز او را پهلوان اقوام سکایی می دانند که بعدها وارد ایران شده اند. حضور رستم در شاهنامه جدا از واقعی بودن یا نبودنش، به عنوان یک عنصر وحدت بخش، اوج قدرت فردوسی را داستان پردازی نشان می دهد.
    این ابَر پهلوان که در سرتاسر بخش حماسی شاهنامه حضور پررنگی دارد از لحاظ ویژگی های جسمی و روحی دارای جامعیتی است که آرمان های قوم ایرانی به او بخشیده است. او مظهر فکر و فرهنگ آزادگی و روح مسلط قومی است. رستم جامع دلاوری و حیله گری است و آمیزه ای از آشیل (پهلوان ایلیاد ) و اولیس(پهلوان اودیسه) می باشد. حتی عمر دراز او از این جهت است که زندگی این ابَر پهلوانِ شاهنامه می بایست دوره عمده ای از عصر پهلوانی را فرو پوشد و فراتر از زمان و مکان باید تصور شود. شاید یکی از دلایل نپرداختن فردوسی به داستان آرش کمانگیر همانا برتری رستم در سرتاسر شاهنامه باشد و این ابَر پهلوان باید قبل از ورود اسکندر به دست یک ایرانی (برادر ناتنی)کشته شود تا مبادا تجسم آرزوهای ایرانیان از یک بیگانه شکست بخورد.  
    شاهنامه میراث مشترک ما و همه اقوام همسایه و هم فرهنگ با ماست. ادب شناسان اروپایی آن را از میراث های جاودانی فرهنگ بشری شناخته اند. فردوسی توانسته است آرزوهای چندین سالۀ ملتی را در سخنان خویش بگنجاند و با این کار روح ملتی را به تسخیر خود درآورد؛ به گفتۀ «برتلس» مستشرق روسی، مادام که در جهان مفهوم ایرانی وجود خواهد داشت نام پرافتخار این شاعر بزرگ که تمام عشق سوزان قلب خود را به وطن خویش وقف کرده است، جاوید خواهد ماند.
منابع و مآخذ:
1. بهار، مهرداد.(1376). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه
2.حمیدیان، سعید.(1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید
3. خطیبی، ابولفضل.(1385).«هویت ایرانی در شاهنامه»، نامه فرهنگستان، ش 32
4. ریاحی، محمد امین.(1380). فردوسی. تهران: طرح نو
5. فردوسی، ابوالقاسم.(1385). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره
6. مارزولف، اولریش.(1380). شاهنامه و هویت ایرانی. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران
7. یوسفی،علی.(1380). «روابط بین قومی و تأثیر آن بر هویت ملی اقوام»،فصلنامه مطالعات ملی،ش8