سروش گرمسیری نژاد:

در طول چند دهه اخیر در اثر حرکت شتابان کشور ما به سوی توسعه، کالبد شهرها تغییرات بسیار شدیدی شده اند. در اثر این تغییرات فکر نشده کالبدهای بسیاری در شهرهای ما از بین رفته اندکه دلیل از بین رفتن این مکان ها نه فرسودگی کالبد آنها و نه فرسودگی فعالیت شان است. به عبارت دیگر می توان گفت که مردم ما دارای فعالیت ها و نیازهایی هستند که دیگر کالبدی برای این فعالیت ها در شهرها وجود ندارد.

تا قبل از ورود خودرو و تحولات حاصل از آن در شهرسازی ایران راه ها و فضاهای شهری در انطباق کامل با فضاهای انسانی و نیازهای اجتماعی شهروندان شکل می گرفت. چنان که تاریخ شهرسازی ایران نشان می دهد، در شهرهای کهن ایرانی نظام کالبدی شهر به طور کلی بر اساس مقیاس انسانی یا مردم واری استواربوده است و وسعت شهرها و فاصله میان مراکز مختلف آن چنان بود که شهروندان با پای پیاده ازنقطه ای به نقطه دیگر می رفتند. این راه ها و فضاهای شهری علاوه بر نقش ارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش و تماشا، شنیدن اخبار، برگزاری جشن ها و آیین ها، تفریح و سرگرمی و مذاکره و داد و ستد را فراهم می آوردند. با پیدایش حمل و نقل ماشینی بسیاری از فضاهای شهری که محل زندگی اجتماعی بود، به گذرگاه و توقف گاه وسائط ماشینی تبدیل شده و این توسعه به تدریج تمام ساختار کالبدی و اجتماعی شهر را زیر نفوذ برد. حرکت پیاده و نیازها و حقوق طبیعی انسان پیاده کمتر مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری قرار گرفت و راه های پیاده نه به عنوان بخشی از فضای شهری بلکه به عنوان تابعی از حرکت سواره به حساب آمدند و آنچنان که باید به فضاها و محدوده  های پیاده و اهمیت آنها به عنوان یک فضای شهری به ایجاد سرزندگی و پویایی در شهر و مکانی برای گذران اوقات فراغت شهروندان توجه نگردیده است.

 جایگاه فضای شهری در زندگی شهروندان

فضاهای شهری از مهمترین و فعالترین مکان های شهری در دوران زندگی بشر محسوب شده و توجه به عناصر و کیفیت های موجود در اینگونه فضاها در دوران های مختلف تاریخی بر اساس اهداف و خواسته های ساکنین شهرها متفاوت بوده است. اما آنچه که در تمامی دوران ها مشترک بوده، حضور مردم و وجود روابط اجتماعی حاکم بر آنهاست که مهمترین اصل در پویایی فضاهای شهری به حساب می آید. فضای شهری به مفهوم صحنه ای است که فعالیت های عمومی زندگی شهری در آنها به وقوع می پیوندد. این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بی تحرک محل کار و سکونت، اجزای اصلی و حیاتی یک شهر را تشکیل داده، شبکه های حرکت، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تامین می کند.   
فضاي شهري بستر مشترکي است برای مردم جهت انجام فعاليت هاي کارکردي و مراسمي که پيوند دهنده اعضاي جامعه است و صحنه اي است که بر روي آن نمايش زندگي جمعي، در معرض ديد قرار مي گيرد، فضايي که در آن با غريبه ها سهيم هستيم. فضايي است براي سياست، مذهب، داد و ستد و ورزش. فضايي براي هم زيستي مسالمت آميز و برخوردهاي غيرشخصي.

فضاهای شهری فضاهایی هستند که با حضور و حرکت شهروندان حیات و قوام می یابند، حضوری که با فعالیت های آنها توام می باشد و پویایی زندگی را به نمایش می گذارد. پیاده راه ها و مسیرهای شهری می توانند به عنوان جزء مهمی از این نوع فضاهای شهری به حساب آمده و تاثیری مهم در زندگی شهروندان داشته باشند. مسيرها در ذهن شهروندان نه تنها خطوطي هستند که ارتباط و اتصال نقاط مختلف شهر را ميسر مي سازند، بلکه فضاهايي را تصوير مي کنند که به صورت روزمره بيشترين حيات جمعي را در خود جاي مي دهند. اين مسيرها به صورت انواع خيابان هاي شهري، عبوري، محلي، بلوارها، کوچه ها و بن بست ها و پياده راه ها در سطح شهر عينيت مي يابند و عمده ترين سهم را نسبت به ساير فضاهاي شهري به خود اختصاص مي دهند.

پیاده راه ها به عنوان بخشی از فضاهای شهری، عرصه ای را برای وقوع رویدادهای اجتماعی، سیاسی، ایجاد خاطره و بیان احساسات جمعی بوجود می آورند. حضور و حرکت پیاده در فضاهای شهری، امروزه با وارد شدن اتومبیل کمرنگ شده و احیای آن از این نظر حائز اهمیت می باشد که باعث افزایش ارتباطات و برخوردهای اجتماعی از یک سو و موجب احیای شهر و فضای شهری از سوی دیگر می باشد. شهروندان نیز پیاده راه ها را به خاطر امنیت و آرامش فضاهای آن و برقراری تعاملات اجتماعی و گذران اوقات فراغت و عدم وجود خودرو و آلودگی دوست دارند.

گذراندن اوقات فراغت

اوقات فراغت فرصتی است که انسان در آن زمان و بدون وابستگی به هر چیزی از جمله کار، زندگی روزمره، روابط سوداگرانه و خلاصه فارغ از تمامی مظاهر مادی می تواند در خویش و جهان پیرامون تامل کند و عرصه فراغت بستری را برای گذران اوقات فراغت و در نتیجه رشد روحی و افزایش انرژی فردی و پویایی اجتماعی و بازده بیشتر کاری و نشاط عمومی فراهم می آورد. عرصه فراغت یکی از عرصه هایی است که زندگی روزمره را بازنمایی می کند.
انسان متناسب با سن، جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت اقتصادی، منزلت اجتماعی و موقعیت مکانی و فرهنگی خویش دارای مجموعه ای از فعالیت های متنوع است اما به طور کلی تمامی فعالیت های یک انسان بالغ و سالم را می توان در سه گروه کار، استراحت و گذران اوقات فراغت دسته بندی کرد.
از نظر صاحب نظران اوقات فراغت شامل زمان هایی است که در آن فرد با میل خود به فعالیت هایی به منظور استراحت، تفریح، سرگرمی، افزایش معلومات و یا توسعه مهارت ها می پردازد. و برای آن اهدف عملکردی، رفع خستگی و بازیافت، سرگرمی و تفریح، فعالیت هایی برای رشد و شکوفایی و ویژگی های رها بودن از وظایف رسمی، هدف و جهت مادی نداشتن، نشاط و شادمانی به همراه داشتن و پاسخگوی نیازهای فردی بودن را برشمرده اند.
از جمله عوامل مهمی که در انتخاب نوع فعالیت و گذران اوقات فراغت تاثیر دارند عبارتند از:

زمان:

 اینکه اوقات فراغت فرد در چه فصلی از سال است، در چه روزی از هفته است و در چه ساعتی از شبانه روز است، چند ساعت یا چند روز یا حتی چند هفته است، که طبعا در چگونگی گذران آن موثر خواهد بود.

فضا:

برخی از فعالیت های فراغتی در فضاهای خصوصی انجام می شود. این تیپ از فعالیت ها از آنجا که کنترل اجتماعی و نظارت سیستم قدرت کمتر بر آنها اعمال می شود، بعضا می تواند شامل اشکال مخرب و غیر قانونی گذران فراغت باشد و به این دلیل توجه برنامه ریزان فراغت را به خود جلب کرده است. هر چند اشکال اجتماعی تر گذران فراغت تشویق می شود اما با رشد تکنولوژی و به خصوص وسایل ارتباط جمعی با پدیده ی تفریحات خانگی مواجه هستیم که هر روز شایع تر می شود. برخی محدودیت ها نیز در خانگی شدن فراغت نقش دارند. پس فضا می تواند از جمله فاکتورهای مهم در گذران اوقات فراغت  باشد. فضا و فضاهای عمومی و به ویژه فضاهای باز شهری ظرف وقوع فعالیت های فراغتی محسوب می شوند بطوری که موضوع اوقات فراغت یکی از مهمترین مضمون های انسان شناسی شهری بوده و خلق فضا های شهری به عنوان بستری برای گذران اوقات فراغت، نقشی اساسی در تداوم حیات اجتماعی شهرها و نشاط و پویایی شهروندان دارد و یکی از دغدغه های اصلی جامعه شناسان، شهرسازان و برنامه ریزان شهری و معماران می باشد. در محیط شهر، گذران فراغت یا در فضاهای بسته اتفاق می افتد و یا در فضاهای باز. فضاهای بسته، مکان هایی هستند که برای فعالیت های مشخص در نظر گرفته شده اند مثل سینما، تاتر، نمایشگاه، موزه، سالن های ورزشی، کتابخانه و فرهنگسرا. اما بخشی دیگر از گذران فراغت درمحیط شهری مربوط به فضاهای باز است. فعالیت هایی مثل رفتن به پارک، قدم زدن، دوچرخه سواری، ورزش در میدان های روباز، بازدید از مکان های تاریخی یا راسته های شهری، حضور در هفته بازارها و... که در فضاهای باز صورت می گیرند. عرصه سوم فضای گذران اوقات فراغت، محیط بیرون شهرها را در بر می گیرد.
سن:
در سنین کودکی و نوجوانی فرد اوقات فراغت زیادی دارد چرا که وظیفه اجتماعی و خانوادگی کمتری متوجه اوست. در دوره جوانی و میانسالی افراد از کمترین فراغت برخوردارند. وظایف اجتماعی، شغلی و خانوادگی اوقات فراغت را تحتالشعاع قرار می دهد. در دوره سالمندی هر چند بازنشستگی فراغت بیشتری برای فرد به همراه دارد اما ضعف جسمی شکل گذران فراغت را تغییر می دهد.
پیاده راه ها بستری برای گذران اوقات فراغت:
پیاده روی مهمترین امکان برای مشاهده مکان ها، فعالیت ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش ها و جاذبه های نهفته در محیط است. زندگی پیاده در شهر مایه اصلی شکل گیری اجتماع و روح شهر است و احساس تعلق به مکان و از آن خود دانستن محیط زندگی که موجب آرامش خاطر و تعادل روانی شهروندان می شود ، وابسته به تجربه محیط شهری است.

محدوده ها و مسیرهای پیاده به عنوان عناصری خاطره انگیز و هویت بخش در شهرهای امروزی شناخته می شوند. قبلاً شهرها هویت شهری خود را در بناهای بلند، گنبد و تک بناها می یافتند. اما امروزه آنها خود را با خیابان های پیاده شان می شناسانند. معابر پیاده یا پیاده راه ها، معابری با بالاترین حد نقش اجتماعی هستند که تسلط کامل با عابر پیاده بوده و این معابر می توانند بصورت کوچه، بازار، بازارچه، مسیری در میدان، پارک یا فضای یک مجتمع شکل بگیرند و بستری برای گذران اوقات فراغت شهروندان فراهم آورند.

فضاهای شهری پیاده پاسخی برای نیاز عالی انسان در شهر هستند. شهر تنها تراکم فیزیکی بناها و راه ها نیست، بلکه بستری برای کمال و تبلور مدنی جامعه می باشد. بازتعریف فضاهای شهری پیاده و ایجاد کیفیت در آنها امکانی است برای پر کردن خلاء ناشی از مناسبات به اصطلاح مدرن جامعه های امروزی که البته نیازمند برنامه ریزی می باشند. این نواحی شهری از دو جنبه اصلی حائز اهمیت می باشند که از یک سو دارای جاذبه های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و اجتماعی هستند که می توان آنها را به عنوان مقصد گردشگری و خاطره تعریف کرد (مراکز تاریخی، رود، دره ها و باغ ها، مراکز خرید و محورهای ارزشمند فرهنگی و... از این دسته اند) از سوی دیگر دیدار دوستان، خرید، تفریح، بازدید از میراث فرهنگی و طبیعی و زیارت، حضور در مراسم اجتماعی و سفرهای روزانه انگیزه های گوناگونی است که می توانند زمینه های گذران اوقات فراغت شهروندان را فراهم آورند.

نتیجه گیری

با توجه به شرایط زندگی معاصر و روند فزاینده شهرنشینی و اختصاص بیشترین زمان شهرنشینان به کار، اهمیت برنامه ریزی برای اوقات فراغت و ایجاد و طراحی فضاهای تفریحی در شهرها بیش از بیش تاکید می گردد. فضاهای شهری و بویژه فضاهای باز تفریحی نقش اساسی در تداوم حیات اجتماعی شهرها و نشاط و پویایی شهروندان داشته و بستری جهت گذراندن اوقات فراغت شهروندان بوجود می آورند. در گذشته فضاهای شهری در جامعه ایران مانند بازارها، میادین محلی، پیاده راه ها، کوچه ها خاصیت تجمع پذیری داشته و زمینه را برای توقف و مکث شهروندان و برقراری تعاملات اجتماعی و پویایی زندگی و روابط گرم بین افراد جامعه فراهم می آوردند. ولی با ترویج فرهنگ شهرنشینی مبتنی بر فناوری های پیش رفته و استفاده از ماشین آن تعامل اجتماعی که در فضاهای شهری گذشته وجود داشت و مردم در پیاده روها آسوده خیال قدم می زدند و در میادین شهری، میدانچه های محلی، کوچه ها و مانند آن جمع می شدند، قرار می گذاشتند، مکث میکردند و به تماشا می ایستادند، به تدریج تضعیف شدند.

در محیط شهری کنونی که زندگی با سرعت زیاد در جریان است، درک محیط به سختی امکان دارد به طوریکه شناخت فضا و حس تعلق به فضا از طریق دیدن نمادهای شهری حاصل نمی شود بلکه حضور، تجربه و مکث در فضا شرط لازم برای ادراک محیط است. توسعه زندگی پیاده و ایجاد پیاده راه ها و احیای فضاهای پیاده سبب ارتقا کیفیت شهر شده و پیوستگی تصوری شهر را ممکن ساخته و با هویت خاصی که دارند میتوانند بیشترین سهم را در برآورد کردن گذران اوقات فراغت و ایجاد نشاط و شادابی در شهروندان را داشته باشند.

منابع

• بحريني، سيدحسين (1387) "تحليل فضاهاي شهري "انتشارات دانشگاه تهران
• صالحی، اسماعیل (1387) "ویژگیهای محیطی فضاهای شهری امن" انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی
• پاکزاد، جهانشاه (1385) "مباني نظري و فرآيند طراحي شهري "تهران ، انتشارات شهيدي
• کاشانیجو، خشایار(1385) "اهمیت فضاهای پیاده در شهرهای هزاره سوم" ،ماهنامه جستارهای شهرسازی، شماره 17-18
• سازمان مشاوره فنی و مهندسی شهر تهران(1378) "گذران اوقات فراغت، ساماندهی فضاها" ،ماهنامه شهرداری ها،شماره9  
• برک پور، ناصر (1379) "گذران فراغت و فضاهای شهری"، ماهنامه شهرداریها، شماره 14
• عاشوری، علی (1389) "پیوند منظرین انسان با محیط، بررسی نقش پیاده راه در حیات شهر"،ماهنامه منظر، شماره 8
 * پژوهشگر مقطع دکتری برنامه ریزی شهری