توهماتی که بیرون از وجود انسان به او القاء می شود و او را از تعادل درعقاید و هنجارها دور می سازد، نقش یک روان گردان از جنس فردی آن را دارد. این روان گردان می تواند به صورت اجتماعی درآمده و همزمان یک جمعیت را تحت تاثیر خود قرار دهد و آنها را از یک روان شناسی جمعی به یک روان شناسی دیگر تغییر دهد. تغییر بوجود آمده  ممکن است در حد یک گروه کوچک باقی نمانده و دامنه اش به سطح کلان اجتماعی نیز کشیده شود. با نظر به این سطح کلان می توان گفت که   روان گردان اجتماعی یک نابسامانی روانی ـ اجتماعی مربوط به یک گروه یا جامعه است که دچار باورهای نامنطبق با واقعیت ها در مورد خود و دیگران شده اند.

وهمیات موجود در یک گروه که دچار حالت های روان گردان شده به افراط و تفریط های شناختی و نگرشی متمایل است و لذا به طور مجازی و رویا گونه آن ها را به یک زندگی خیال وار و کودکانه سرگرم می سازد. این زندگی و سرگرمی، انسان ها را در مرحله کودکی منجمد و متوقف می کند و توان یک حرکت اجتماعی منجر به توسعه و پیشرفت را از آن ها سلب می نماید.

این توهمات روان گردان شده اجتماعی همواره تحت شرایط و عواملی تکوین یافته و فرد و جامعه را تحت تاثیرکوتاه مدت و بلند مدت خود قرار می دهد. برخی از این شرایط و عوامل روان گردان ساز را می توان به صورت زیر مطرح نمود: جو غالب زمانه، وجود الگوهای فریب دهنده، سوءاستفاده از احساسات و کم تجربگی ها، نداشتن پیش دانسته های مربوط به یک پدیده یا ندانستن تاریخ آن، سلطه های پنهان یا نرم افزارانه، وجود مغلطه ها و سفسطه های فزاینده رسانه ای، تجارت زدگی و سرمایه سالاری.

با پیدایش این شرایط یا عوامل می توان شاهد بروز حالت های روان گردان در افکار و رفتار افراد یک جامعه بود. در اینجا لازم است تا نمونه هایی از حالت های روان گردان اجتماعی که در میان برخی افراد و گروه ها به صورت یک اپیدمی ظاهرگردیده را ذکر نماییم:

1- توهم پیشرفت و توسعه: این توهم شامل کسانی می شود که می خواهند با تقلید و وابستگی، یک شبه ره صدساله را بپیمایند و با جهش تاریخی به یک تمدن چند صد ساله دست یابند. این گونه است که توهم توسعه منجر به پیدایش آدم های تجددگرای فاقد تمدن در جوامع غیر غربی از جمله ایران شده است. به گفته شریعتی این ها را باید متجدد نامید نه متمدن. زیرا آدم ها را می توان یک شبه متجدد نمود (مثلاظاهرشان را با لباس های آن چنانی بزک کنید و یک کراوات نیز به آن ها آویزان نمایید) اما متمدن شدن مستلزم پیمودن یک مسیر طولانی چندین نسلی و پرفراز و نشیب و پر زحمت همراه با خلاقیت ها و نوآوری هاست.

 2- توهم آزادی:کسانی که آزادی را در مفهوم مطلق و کامل آن تعریف می کنند و نیز کسانی که دنیای دیگران را بر اساس مثل معروف« مرغ همسایه قازاست» الگو و ایده آل آزادی می پندارند، به شدت دچار توهم هستند. زیرا خواسته گروه اول نه قابل تحقق است و نه تحقق احتمالی آن به مصلحت زندگی اجتماعی می باشد. این توهم منجر به آزادی مهار نشده می گردد که خروجی اش هرج ومرج و بی عدالتی خواهد بود.گروه دوم هم با نگاهی یک چشمی، داشته های ظاهری دیگر جوامع (موسوم به از ما بهتران!) را با نادیده گرفتن نداشته های آنها بزرگ نمایی کرده و بدون آگاهی از دیدگاه های انتقادی اندیشمندان همان جوامع که به نقاب افکنی از جبرهای پشت صحنه قدرت و ثروتشان (مافیای قدرت و ثروت) پرداخته اند به یک عطش و ولع تصویرپردازی توهم گونه و ایده آل از شکل و میزان آزادی در آن جوامع دست یافته اند!

3- توهم بی طرفی رسانه ای: درعصری که به گفته « دیویدرایزمن» عصر دگر راهبر توسط وسایل ارتباط جمعی می باشد و به گفته«کورت لوین» دروازه بانان خبر رسان به گزینش و تبلور خبرها و بخش های خاصی از وقایع می پردازند، سخن گفتن از بی طرفی رسانه ای هیچ محلی از اعراب ندارد.

در این وضعیت دگر راهبری، کسانی که از تاکتیک ها و تکنیک های تاثیرگذاری رسانه ها بر مخاطبان خود بی اطلاع یا غفلت زده هستند به راحتی در مسیر پروژه های ارتباطی آن ها قرار می گیرند و به طور مجانی به عملیاتی کردن راهبردهایشان می پردازند. هم چنین در این دگر راهبری، اگر شبکه بیگانه ای خبرهای زیادی برای گفتن در مورد کشور شما دارد وآنها را بدون در نظر گرفتن امنیت و مصالح ملی تان  مطرح می کند، در مورد کشور و جامعه خودش خبرهای فراوانی برای نگفتن دارد که آنها را بایکوت و یا سانسور می نماید. بدیهی ست که او در این خبر رسانی و خبر نرسانی!، خط قرمزهایی به سود خودش دارد که آنها را به کمک تاکتیک های رسانه ای نامحسوس یا کمتر محسوس، همواره پنهان نگاه می دارد.

در این جهان رسانه ای پر ترافیک و افسون گر که تبلیغاتش بر اطلاع رسانی اش می چربد، باید رسانه های جمعی را به عنوان ابزار استراتژیکی توهم زایی و ایجادگر حالت های روان گردان اجتماعی به حساب آورد. این توهم آفرینی از یک سو اثر فوری و فراگیر دارد و از سوی دیگر القاءکننده سایر حالت های روان گردان اجتماعی می باشد که از مبداء انسان های درجه اول به مقصد مردمان جوامع درجه دوم و سوم منتقل می گردد! جامعه ما نیز از این انتقال توهمات و تبلیغات بی بهره نمانده و بخش هایی از آن دچار فلج شناختی و گرایشی شده و به  طور دوآتشه سینه چاک آن سوی مرزها و گریز از هویت ایرانی ـ اسلامی گردیده اند.

به عنوان یک ایرانی استقلال طلب برای حفظ موجودیت فرهنگی و هویتی خودمان، باید تاکتیک ها و تکنیک های متوهم کننده این رسانه ها را (مانند فرا آگاهی، گزینش و به خصوص تاکتیک راست بگو تا دروغهایت را باورکنند) بشناسیم تا از این طریق توانایی انتخاب آگاهانه در میان دنیای متکثر رسانه ای را به دست آورده و در این فضای افسونگر تبلیغاتی، ابزار حفظ منافع اربابان پشت پرده آن ها نشویم.