چکیده :

در این مقاله سعی شده است ابعاد و جلوه های عقل در نهج البلاغه مورد بررسی اجمالی قرار گیرد . در لغت عربی، عقل به معنای "بند و بازداری " است و در قرآن گونه تعهد و وابسته بودن را نیز می رساند. عاقل در نهج البلاغه کسی است که علم را حفظ و نگهداری میکند و در زندگی به کار می گیرد و در این تعریف فرق سه مقوله ی تفکر، علم و تعقل روشن میشود. علی (ع) عاقل را کسی میداند که علاوه بر داشتن نیروی عقل ارزش گذاری را نیز می تواند به کار گیرد. غایت و نهایت عقل، اعتراف به جهل است. یکی از تفاوت های انسان  با حیوان عقل می باشد و تفاوت با فرشتگان در شهوت ایشان و فرق انسان با هر دو در ترکیب عقل و شهوت و لوازم و آثار تربیتی آنهاست. امام علی (ع) برای عقل ابعادی را مشخص کرده است که عبارتند از الف) عقل طبع و تجربه ب) عقل معاش و عقل معاد ج) عقل عملی و عقل نظری د)عقل رعایی و عقل روایی ه) عقل کامل و عقل ناقص و ) عقل سالم و عقل فاسد .

مقدمه :

پیدایی تعقل و خرد ورزی را میتوان همزاد تاریخ بشر دانست. این موهبت الهی، وجه تمایز انسان از دیگر موجودات است از نگاه امام علی (ع) مهمترین نعمتی است که خداوند تبارک و تعالی به انسان ارزانی داشته است.

تلقی انسانها از چیزی که انسان بودن آنها به آن است، یکسان نیست و این، پیچیدگی مسئله ی عقل را نمایان میکند. با توجه به فرموده ی حضرت امیر(ع)که " انسان به عقل خود، انسان است و اصل انسان خرد اوست." به ارزش والای عقل و جایگاه و شان آن پی میبریم .

عاقل در نهج البلاغه، کسی است که علم، یعنی محصول تفکر را حفظ و نگهداری میکند و در زندگی به کار میگیرد. عقل در عین حالی که در قله ی ادارکات انسان نشسته، تنها مدرکی است که قادر است خود را بسنجد و نقادی کند و به عجز خویش واقف شود.

چون خداوند تبارک و تعالی با فضل خویش، حضرت علی (ع) را از برترین و عالی ترین درجه عقل بهره مند ساخته است می توان گفت اوست که میتواند مفسر عقل و تبیین کننده تعقل و مسیرهای درست آن باشد ( به نقل لز برنجکار 1386/12)

ابن سینا در این مورد میگوید :"و برای این بود که شریفترین انسان و عزیزترین انبیا و خاتم رسولان چنین گفت با مرکز حکومت و ملک حقیقت و خزانه ی عقل، امیرالمومنین(ع) که " ای علی، چون مردمان در تکثر عبادت رنج برند، تو در ادراک معقول رنج بر، تا بر همه سبقت گیری و این چنین خطاب را جز چون با دیده ی بصیرت عقل مدرک اسرار گشت، همه حقایق را دریافت .... " جلال الدین مولوی از مشهورترین شاعران قرن هفتم هجری میگوید :

" ای علی که جمله عقل و دیده ای

شمه ای واگو از آن چه دیده ای "

تعقل

از مجموع مشتقات کلمه ی "عقل" که رد نهج البلاغه به کار رفته است، به روشنی می توان معنای حفظ و نگهداری علم و تجربه و کار برد عملی آن در زندگی را از آن دریافت کرد " العقل حفظ التجارب و خیر ماجربت ما و عظک"( نامه 31 بند 94 ) عقل، حفظ کردن تجربیات است و بهترین آنچه تجربه میکنی چیزی است که تو را پند دهد .

در لغت عرب، "عقل " به معنای " بند و بازداری" است. " عقل لسانه" یعنی جلو زبانش را گرفت.( باقری 1389/21)

علاوه بر مفهوم حفظ و نگهداری، واژه ی عقل در زبان قرآن، گونه ای تعهد و وابسته بودن را نیز میرساند . در قرآن عقل عنصری است که موجب پیوند بنده با خالق و ارتباط و اتصال او با مرکزیت عالم را تامین کند . علی (ع) هنگام وقوع فتنه های سیاسی، اجتماعی به اهل بصره می فرماید : " فمن استطاع عند ذلک ان یعتقل نفسه علی الله عزوجل فلیفعل " (خطبه 155،156) در این شرایط هر کس تواند نفس خویش را به عقال خد ا در آویزد، چنین کند. جالب اینکه عقل را در هیئت توامان فعل و اسم نیز به کار برده است :" فاعقل عقلک و املک امرک"( نامه 65) عقل و خویش به عقل (تحت فرمان و نگهداری مهار )آور و برکات مسلط باش .

اصولا در زبان عربی، به ریسمان و حبلی که حیوان را به میخ و محوری بندد تا از حریم دایره ای آن تجاوز نکند " عقل" گفته میشود. با این ارتباط زبان شناسی، عقل همان ریسمان رهایی انسان از انگیزه های شیطانی برای نگهداری او در محدوده و حریم شریعت و متعهد ساختن او به مرکز و مقصود جهان هستي می باشد  تا از این مرزهای مقررات خالق تجاوز نکند.

عاقل در نهج البلاغه کسی است که "علم"  یعنی محصول تفکر را حفظ و نگهداری میکند و در این زندگی به کار می گیرد. با این تعریف فرق سه مقوله تفکر، علم و تعقل روشن می شود. تفکر همان اندیشه کردن در  پدیده های پیرامونی است. از تفکر " علم" حاصل می شود و کاربرد علم در اصطلاح عمل ( چارچوب دینی) تعقل نامیده می شود عقل ورزی در مقام عمل، به معنای آن است که عمل خود را تحت انقیاد علم خود در آوریم. در این باره می توان به سخن حضرت علی (ع) استناد کرد :"عاقل کسی است که به هر میزانی از علم دست یابد، علم خود را تابع آن میکند " ( باقری 1389/25)

فکر عبارت از نیرویی است معلومات و داشته های آدمی و جولان و سیر در آنها به کشف مجهولات و بررسی راهکارها می پردازد و صاحبش را به بصیرت و علم و آگاهی جدیدی میرساند آن گونه که آیینه ای صاف و روشن و بدون زنگار آنچه را که در معرضش قرار گیرد می نمایاند و آن را نشان می دهد .( فلسفیان1388،47) 

امام علی (ع) در حدیثی می فرماید :" صدر العاقل صندوق سره" صدر و عقل همچون فکر و قلب سرمایه های انسان هستند که با این استعداد ها و نیروها بر سایر موجودات شرافت پیدا میکند. عاقل کسی است که علاوه بر داشتن چنین نیرویی آن را بکار گیرد و با آن آنچه را که برایش پیش آید می سنجد ارزش گذاری  می کند و هر کس به نسبت ظرفیتش، تحمل گیرایی و پذیرش دارد.( رشاد ، 1386، 14)

" غایۀ العقل العتراف بالجهل" غایت و نهایت عقل، اعتراف جهل است. تامل در این کلمات صادر از آشیانه غیب، دریچه ای می گشاید به کهکشانی از معنی. این بیان خطوط کل تاریخ تعقل بشر را با کلماتی چند ترسیم کرده است. عقل در اوج حقیقت خود چنین است که میتواند رو به هستی کند و آن را بنگرد. او به عنوان شکوهمند ترین ابزار ادراک و تعقل، وقتی  به حقیقت هستی مینگرد و در او نظر می کند، خویش را خوار و خفیف و حقیر می بیند و در می یابد که از فهم هستی ناتوان است و در برابر حق تسلیم می شود.

بدین سان روشن میشود که عقل در عین حالی که در قله ادراکات انسان نشسته، تنها مدرکی است که قادر است خود را بسنجد و نقادی کند و بر عجز خویش واقف شود. وقوف بر حضور، اعتراف به نادانی از ناحیه ی عقل راهی جز عبودیت حقیقت هستي برای انسان باقی نمی گذارد .( حکمت ،1376، 83)

در اهمیت عقل نزد امام (ع) همین بس که فرمود است:

" انسان به عقل خود، انسان است " ( غررالحکم، 61)

" بسیاری عقل از کمال نعمت ها است "( همان 62)

" عقل به سامان آورنده ی هر کاری است "( همان 63)

در سخنی هم فرموده است :

" خداوند در فرشتگان عقلی بدون شهوت قرار داد و در چارپایان شهوتی بدون عقل و در فرزندان آدم هر دو را قرار داد. پس عقل هر کس بر شهوتش چیره گشت، از فرشتگان برتر است و شهوت هر که بر عقلش پیروز شد از چارپایان بد تر است " ( به نقل از برنجکار ، 1380:15)

بر این اساس، تفاوت انسان با حیوان در عقل اوست و تفاوت او با فرشتگان در شهوت ایشان، و فرق انسان با هر دو در ترکیب عقل و شهوت لوازم و آثار تربیتی آن ها است. و از جمله ی این آثار تربیتی انتخاب یکی از دو بعد مسولیت تصمیم گیری است.

امام برای عقل بعد ها یا جلوه هایی را مطرح نموده است که عبارتند از :

الف – عقل طبعی، تجربی و اکتسابی

در سخنان حضرت امیر(ع)   تقسیمی در باره ی عقل به چشم می خورد که نیازمند توضیح و تفسیر است. ایشان می فرماید: "العقل عقلان: عقل الطبع و عقل البحربه و کلاهما یودی المنفعه؛" عقل دو نوع است: عقل طبع و عقل تجربه و هر دو منفعت می رسانند" در این حدیث، عقل، به عقل طبع و عقل تجربه تقسیم شده است. به نظر می رسد، عقل طبع همان عقل فطری و خدادادی است و عقل تجربه، عقل اکتسابی و تجربی باشد. در شعری منسوب به امام آمده است :" عقل را دو گونه دیدیم: مطبوع و مسموع. عقل مسموع بدون عقل مطبوع سودمند نیست؛ همان گونه که خورشید بدون فروغ و روشنایی چشم سودی نمیبخشد." در این شعر ضمن اینکه عقل، به عقل مطبوع و مسموع ( شنیدنی) تقسیم شده است، عقل مسموع بدون عقل مطبوع بی فایده تلقی شده است. همچنین رابطه دو عقل در سود رسانی به رابطه ی نور خورشید و روشنایی چشم در فرآیند بینایی، تشبیه شده است. همان گونه که برای عمل دیدن، نور خورشید به تنهایی کافی نیست و بینایی چشم نیز لازم است، در درک معقولات، عقل مسموع و اکتسابی کافی نیست و عقل طبع را  نیز باید دارا بود.

امام علی (ع) در پاره ای از احادیث، عقل را موهبتی الهی معرفی کرده اند که خداوند آن را به آدمی می بخشد :" عقل ها بخشیده شده ها هستند ." و " عقل امری سرشتی است"؛ یعنی خداوند به هنگام تولد، عقل را در انسان قرار می دهد، نه این که خود او خود آن را کسب کرده باشد. در احادیث متعددی که از آن امام نقل شده است، عقل برترین بخشش و نعمت الهی دانسته شده است. به نظر میرسد این گونه احادیث به عقل طبع یا مطبوع و عقل خدادادی و فطری ناظر است. در اصل داشتن چنین عقلی آدمی نقش و دخالتی ندارد، بلکه نعمت الهی است که خداوند آن را به انسانها ارزانی داشته است. اما امام (ع) در تقسیم عقل، به عقل طبع و عقل تجربه، به عقل دیگری نیز اشاره کرده اند که اکتسابی است؛ یعنی آدمی گذشته از اینکه به طور خدادادی از عقلی بهرمند است، می تواند با اراده و تلاش خود، به درجات بیشتری از عقل – که به طور خدادادی و فطری فاقد آن است – دست یابد. امام(ع) در سخنانی که درباره ی ارتباط رشد سنی با رشد عقل دارند، پس از آنکه 28 سالگی یا 35 سالگی را نهایت رشد عقلی معرفی میکنند، می افزایند :" عقلی که با تجربه به دست می آید، رشد آن نهایت ندارد و آدمی تا زنده است می تواند از طریق تجربه، عقل خود را رشد دهد." به نظر می رسد منظور از تجربه در این بحث، مطلق اکتسابي است، نه نوع حسی آن؛ یعنی آدمی از راه های مختلف می تواند عقل را اکتساب کند که یکی از این راه ها تجربه ی حسی است ( به نقل از برنجکار 1380،39)

در سخنی دیگر امام (ع) عقل را به عقل طبیعی و تجربی تقسیم کرده است " هر دو به سودمندی می رسند "( ریشهری ،1362،413)

ب- عقل معاش و عقل معاد

امیرالمومنین (ع) در جایی فرموده است :

" خردمند ترین مردم کسی است که امور زندگی را بهتر حساب کرده و اندازه گیری نموده و بیشترین کوشش را در اصطلاح کار قیامت خود نموده است "( غررالحکم،46)

عقل معاش، همان عقل ابزاری است که با بررسی و جمع آوری اطلاعات و سازماندهی آنها و پیش بینی امور، با توجه به تحولات و احتمالات گوناگون، زندگی فردی و جمعی را پیش می برد، عقلی که توسعه علمی، فنی، صنعتی و مادی جهان امروز را به وجود آورده است .

در کلام دیگر، امام ( ع) این عقل ابزاری را تایید میکند، آن جا که فرمود :

" عقل این است که میانه رو باشی و اسراف و زیاده روی نکنی و یا اول کار و آغاز آن ها و نیروی آن ها و آبادی آن ها جز عقل، به سود و نتیجه نمی رسد " ( رحیم پور1375،327)

اما ژرف اندیشی در سخن امام (ع) ما را متوجه می سازد که او در کنار عقل معاش، عقل معاد را هم بیان فرموده است. زیرا اگر همه ی همت آدمیان در به کارگیری عقل معاش باشد، توسعه ای حاصل میشود که آثار آن را می بینیم که محیط زیست انسان را چنان آلوده کرده است که صدها دانشمند هنوز نتوانسته اند زورگویان دنیا را وادار به امضای مقررات مربوط به رعایت پاکیزگی آن نماید. تا چه رسد عمل به آن مقررات. توجه صرف به عقل معاش، توسعه حاصل میکند اما آثار عدم توجه به عقل معاد را می توان در بسیاری از همین پیشرفت های به ظاهر دید. پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید:" همه ی خوبی ها را  به عقل می توان در یافت و هر که عقل ندارد دین ندارد "( نهج الفصاحه ، 351)

ج- عقل نظری و عقل عملی

مهمترین معنای عقل در فلسفه، قوه ای است که انسان به واسطه آن از جمادات، نباتات و حیوانات ممتاز می شود که از آن، در انسان به قوه ی عاقله تعبیر شده است. عقل در این معنا، قوه ای است که قادر به ادراک کلیات است. این معنا از عقل گاهی از آن به عقل نظری تعبیر شده، در مقابل عقل عملی قرار می گیرد که همان قوه ی عامله ی ویژه انسان است که تمام کارهای انسان را عهده دار می باشد. عقل نظری و عملی به صراحت در سخنان امام (ع) نیامده است. اما از مجموعه سخنان آن بزرگوار درباره عقل، به خوبی می توان گفت یک بعد با جلوه ی عقل درک حقایق عالم هستی، و بعد دیگر آن شناخت کارهای درست و نادرست است. به عنوان مثال آن جا که امام می فرماید:" ژرفای حکمت با عقل بدست می آید " یا " برترین عقل خود شناسی است  "( غررالحکم ، 294) یا " هر که خود را شناخت، خدای خود را شناخته است " ( همان )

می توان گفت امام ( ع ) به عقل نظری انسان در درک و فهم حقایق، واقعیات و هست ها توجه دارد.

اما آنجا که می فرماید :

" میوه عقلی راستگویی است "( همان ، 66)

به  زیادی وقار و حسن احتمال، به آدمي دلالت می شود. ( شیخ الاسلامی ، 1377:968)

ناگفته نماند که در زمینه عقل نظری و عملی فیلسوفان دو نظریه دارند:

الف: ارسطو از یونان، فارابی و علامه طباطبایی و شهید مطهری از مسلمان ها عقل را مبدا ادراک دانسته، مدرکات را به دو نوع " هست ها "و" باید ها " تقسیم می کنند.

ب-: بو علی و خواجه نصیر از پیشینیان و استاد جوادی آملی از دانشمندان زمان ما، عقل نظری را اساس درک و عقل عملی را پایه تحریک دانسته اند. اینان عقل عملی را پایه تحریک دانسته اند . اینان یرای عقل عملی خصلت قدرت درک قایل نیستند ( شیخ اسلامی 1377:968)

د- عقل رعایی و روایی

" اعقلو الخبر اذا سمعتوه عقل رعایه و لا عقل روایه ، فان رواۀ العلم کثیر و رعاته قلیل " چون حدیثی شنیدید در آن اندیشه کنید ، اندیشه ای برای به کار بستن نه برای به دیگران گفتن زیرا راویان علم بسیارند و کسانی که آن را به کار ببرند ، کم.

امام (ع) در وصف آل محمد (ص) و تفکر و فهم مطالب منقول از آنها می فرماید :

" اهل بیت پیامبر(ص) دین را چنان که سزاواربود فهمیدند و دریافتند و مورد عمل قرار دادند نه اینکه (مطالب) دینی را شنیدند و نقل کردند زیرا راویان دانش بسیارند و عاملان آن اندکند. "

پس خوب فهمیدن و عمل به فهمیده ها جلوه عالی و ممدوح عقل است ، و عقل شنیدن و دانایی صرف درک کردن و بازگو کردن و عمل ننمودن ، اگرچه از توانایی های عقل است ، اما تعریفی ندارد .

ه- عقل کامل و عقل ناقص

عقل انسان ، پرنده ای نیست که بتواند تا هر اوجی پرواز کند . در معارف دینی در این خصوص هشدارهایی امده است ، این هشدارها ، اعم از آن که متوجه عامه باشند یا خاصه ، به هر حال حاکی از آن هستند که پاره ای از مردم ، درپاره ای از موارد از ورود به پاره ای از بحث ها و پرسش ها و پاسخ ها منع شده اند . برای مثال در روایات آمده است که " در ذات خداوندی فکر نکنید بلکه در نعمت های او بیندیشید " در این روایت نشان میدهد که عقل انسان ، ترازویی نیست که سنجش هر وزنه ای را برتابد .

امیر المومنین ( ع) در نهج البلاغه در دو موضوع به این مطلب پرداخته اند ، نخست در خطبه ی "اشباح" توقع نا به جای شخص سوال کننده در توصیف خداوند چنین بیان می داد که :" ای سوال کننده بیندیش . آنچه در کتاب خدا و سنت و ائمه هدی از آن نام واثری نیست به خدا واگذار کن که این نهایت حق خداوند بر تو نیست " سپس در خصوص راسخان در علم میفرماید ." بدان که راسخان در علم آنان که دانش در عمق جانشان نشسته است، کسانی هستند که اعتراف به جهل نسبت به امور نهان موجب شده که در برابر دروازه های غیب توقف کنند."

به بیان دیگر رسوخ در علم گاهی به این معنی است که  فرد چیزهایی را نمیداند و به خوبی می داند که آن چیز ها برای دانستن نیستند و علم احاطه ی بر آن چیز ها نیز از وی خواسته شده است . البته شخص عاقل برای دانستن حد دانستنی ها به عقل و شخص مکلف به تکلیف شرع رجوع میکند .

علی علیه السلام فرموده است :

" آنگاه که فرد کامل شود ، گفتار کاسته گردد و کسی که عقل او کامل نباشد از مصیبت ها ایمن نخواهد بود "(غررالحکم56)

در این سخنان و بسیاری از آنچه مانند آن هاست از عقل کامل و ناقص و نشانه های آن ها و عوامل آنها یاد شده است .

در یک کلام کلی میتوان گفت از آن جا که امام علی (ع)

عامل فرو افتادن آدمی از مرتبه ی الهی و انسانی را خشم و شهوت و عمل نکردن به دستورات الهی می داند بیشتر بر آن توان عقلی که آدمی را بنده خدا نموده و از مراتب پست دنیوی دور میکند تاکید نموده است .

و- عقل سالم و عقل فاسد

بررسی گفته های امام در زمینه عقل نشان می دهد آن که به شهوت و غضب و حرص و طمع آرزوهای دنیایی دور و دراز پشت پا زده از عقل سالم برخوردار است و برعکس آدم مطیع خشم و حسد و خود پسندی و... سلامت عقل خود را تباه نموده است ؛ فرموده است :

" عاقل کسی است که از شهوت خود دوری کند و دنیای خود را به آتش نفروشد " (غررالحکم ،67)

" سبب فساد عقل هوا و هوس است " ( شیخ الاسلامی ، 1377،1578)

" خشم عقل را فاسد میکند "  ( همان ، 110).

" عقل بیمار یا به زنجیر خشم و شهوت بسته شده ، از حکمت سودی نمی برد  "( همان، 961).

عاقل اگر از گناه خسران بیند

بی عقل زیان از آن دو چندان بیند

آن روز که عقل تو نهد رو به کمال

روزی است که شهوت تو نقصان بیند ( حالت ، بی تا ، 50)

نتیجه گیری

عقل در لغت و در قرآن و در متون مختلف با معانی متفاوتی به کار رفته است . که الف ) در لغت به معنای بند و بازداری  ب) در قرآن به معنای هر گونه تعهد و وابسته بودن به پیوند بنده با خالق میشود .

ج) در زبان عربی به ریسمان و حبلی که حیوان را به میخ و محوری میبندند گفته میشود و منظور همان ریسمان رهایی انسان از انگیزه های شیطانی می باشد .

از دیدگاه حضرت علی ( ع) عاقل کسی است که محصول تفکر را حفظ و نگهداری می کند و در زندگی به کار میبندد و نتیجه میگیرد . او کسی است که به هر میزانی از علم دست یابد عاقل تر خواهد بود .

و عقل تنها مدرکی است که قادر است خود را بسنجد و  نقادی کند و به جز عجز خویش واقف شود.

یکی از فرق های انسان  با حیوان در عقل و نیز فرق انسان  با فرشتگان داشتن عقل بدون شهوت در فرشتگان می باشد . و نیز فرق دیگر ، آثار تربیتی ترکیب عقل و شهوت می باشد که مسئولیت و تصمیم گیری را  به وجود می آورد .

از دیدگاه حضرت علی (ع) عقل دارای ابعاد زیر می باشد .

الف) عقل طبع و عقل تجربه : که عقل همان طبع خدادادی است و عقل تجربه همان عقل اکتسابی و تجربی می باشد . پس نتیجه می شود که عقل هم موهبتی الهی است و هم می توان آن را به دست آورد .

ب) عقل معاش و عقل معاد که عقل معاش همان عقل ابزاری است و مربوط به توسعه ی علمی ، فنی ، صنعتی و مادی جهان امروز است و عقل معاد توجه به خوبی ها و کرامات انسانی دارد.

ج) عقل نظری و عقل عملی که ناظر بر درک حقایق عالم هستی و شناخت کارهای درست و نادرست است .

د) عقل رعایی و عقل روایی که مربوط به رعایت کنندگان و عاملان به عقل است و اینکه راویان دانش بسیارند و عاملان آن کم.

ه)عقل کامل و عقل ناقص که در آن عامل فرو افتادن آدمی از مرتبه ی الهی و انسانی را خشم و شهوت و عمل نکردن به دستورات می داند و توجه به احکام الهی و انسانی باعث کمال عقل می گردد.

و) عقل سالم و عقل فاسد این که هر کس از عقل سالم برخوردار باشد به شهوت و رذایل دنیوی پشت پا میزند و کسی که مطیع آن شود از سلامت عقل بی بهره است .

منابع

نهج البلاغه

1. باقری ، خسرو ، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی ، ج1 ، چاپ 23، انتشارات مدرسه

2. برنجکار ، رضا، دانشنامه امام علی (ع) ، زیر نظر علی اکبر رشاد ، چاپ 1 ، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

3. تمیمی آمدی ، عبدالواحد بن محمد بن محمد ، غررالحکم و دررالکلم ، مترجم مصطفی درایتی ، چاپ اول ، انتشارات ضریح آفتاب

4. حالت ابوالقاسم ، کلمات قصار علی بن ابیطالب (ع) ، ج1 ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

5. حسین زاده ، سید علی ، نگرشی بر آموزش با تاکید بر آموزش دینی ، ج 4 ، چاپ پنجم ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

6.جعفری ، محمد نقی، ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه ، ج1 ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

7. حکمت ، نصر الله ، تاملی در فلسفه تاریخ عقل ، چاپ اول ، انتشارات الهام

8. دیبا ، حسین ، نگرشی نوین به مساله اتحادعاقل و معقول ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

9. شیخ الاسلامی ، سید حسین ، گفتار امیر المومنین علی علیه السلام ، انتشارات انصاریان

10.فلسفیان ، عبدالمجید ، علی و جاری حکمت ، چاپ دوم ، انتشارات لیله القدر