مهدی بردبار :

ما در بخش پیشین (۱) به سه مورد از ایرادهای دکتر خطیبی که برای برافزوده دانستنِ بیت هایِ:

" ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار
عرب را به جایی رسیده است کار
که تختِ عجمْ شان کند آرزو
تفو بر تو ای چرخِ گردان تفو "

 اقامه کرده اند به شیوه ای دانشیک پاسخ گفته و دستنویس اقدم النسخِ شاهنامه ی بنداری اصفهانی ۶۲۰ق / ۶۲۱ق (نثر) و سه دستنویس لنینگراد ۷۳۳ق و کراچی ۷۵۲ق و لنینگراد ۸۴۹ق که بیت های یاد شده در آن ها آمده را نیز معرفی نمودیم .اکنون در این بخش به بقیه ی ایرادهای ایشان خواهیم پرداخت. ایشان در ایراد چهارمی که بر این بیت ها وارد کرده اند چنین بیان داشته اند:

" و از همه مهم تر تحقیرِ قومی به بهانه ی نوشیدن - مثلا - شیرِ شتر ، بر پایه ی نگرش هایِ قومی و نژادپرستانه دور از شأنِ شاعر و اندیشمندِ بزرگی چون فردوسی است. اساسا در سراسرِ شاهنامه نمی توان چیزی یافت که بر ستیزه ی شاعرِ آن با دیگر نژادها و اقوام - صرفا - به خاطرِ مسایلِ نژادی دلالت کند. "
البته ایشان خود یادآور شده اند که: " از همه ی این ها گذشته باید توجه داشت که ابیاتِ موردِ بحث در سیاقِ روایت آمده اند و حتی به فرضِ صحت ، لزوما بیانگرِ دیدگاهِ خودِ شاعر نیستند و... " اما با کمالِ ناباوری گویا فراموش می کنند که این سخنان در شاهنامه در پاره ای از بیت هایِ اصیل وجود دارند که تحقیرآمیزتر از بیت های " ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار " می باشند. به عنوان نمونه:

ازین مارخوار اهرمن چهرگان
ز دانایی و شرم بی بهرگان
ازین زاغ سارانِ بی آب و رنگ
نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ

که همان مضمون بیت های " ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار " را دارند. باید توجه داشت که چنان که خود نیز تصریح کرده اند این بیت ها از زبان شخصیت های داستان ابراز شده است و ما نباید آن تعصبِ کور و کر را داشته باشیم که گمان کنیم فردوسی بزرگ این گونه بیت ها را سرایش نمی کرده است. فردوسی چنان که خود در پایان داستانِ کاموسِ کُشانی اشاره می کند بسیار به منابعِ خود وفادار بوده است:

سر آوردم این داستانِ کاموس نیز
درازست و نگشاد ازو یک پشیز

در دستنویس های (لن ، ق ۲ ، پ ، لن ۲) به جای " نگشاد " در لتِ دویم " نفتاد " نیز آمده است. بنابراین چنان که اشاره رفت وفاداری فردوسی بزرگ به منابع اش کاملا مشهود است و از اینجا می توان بطور کامل اطمینان یافت که فردوسی بزرگ بیت های " ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار " را به دلیل اینکه در منابع اش بوده آن را سروده است بخصوص که مضمون این بیت ها دارای ریشه های تاریخی ست و از زبانِ بزرگانِ ساسانی در رویارویی با اعراب نمونه های فراوان دارد. مثلا در تاریخِ بلعمی جلدِ سوم رویه ی ۴۴۵ چنین آمده است:

" یزدگرد گفت: این چُنین خلق که اندر جهان اند بدیدم... بدبخت تر از شما نیست که شما همه موش خورید و مار و از بی چارگی جامه ی شما پشمِ شتر بُوَد و پشمِ گوسفند ، شما را آن مقدار از کجا آمد که به حدِ ما اندر آیید و توانید آمدن؟ "
حتی بیت هایی در شاهنامه وجود دارد که به صراحت و مستقیم تر اشاره به نژادِ پایینِ اعراب دارد. مثلا بیت زیر در همان نامه ی رستمِ فرخزاد به سعدِ ابی وقاص چنین آمده است:

بدان چهره و زاد و آن مِهر و خوی
چُنین تاج و تخت آمدت آرزوی؟

که واژه ی " زاد " در لتِ یکم اشاره ی مستقیم به " نژاد " دارد و لتِ دویم بر اساسِ بسامد بیت ها و واژگان خود شَوَندی (دلیلی) دیگر است برای اثبات اصیل بودنِ بیت " ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار ":
که تختِ عجمْ شان کند آرزو
" تفو بر تو ای چرخِ گردان تفو "
این مطلب به همین جا نیز پایان نمی پذیرد و حتی به قیافه و چشمانِ دوبین مغیره ابن شعبه نیز حمله ور می شوند:
که آمد فرستاده یی پیر و سُست
نه اسپ و سلیح نه چشمی دُرُست
و نیز:
یکی تیغِ باریک بر گردنش

" پدید آمده چاک پیراهنش "

که " چاکِ پیراهن پدید آمدن " به معنایِ " یقه ی بازِ پیراهن " نشان دهنده ی بی سر و پایی مغیرة ابن شعبه است و در بیت سپسین آمده است. شایانِ یادآوری ست که مسئله ی اعراب با دیگران از جمله تورانیان متفاوت است و این تفاوت آن جا کاملا خود را نشان می دهد که برای نمونه " پیران " یک پهلوان خردمند و آگاه و شجاع است و بارها توسط ایرانیان ستایش شده است تا آنجا که کَیخسرو بر بالین جسد وی زاری می کند. اما توسط شخصیت های داستان در پادشاهیِ یزدگردِ شهریار چنان که اشاره رفت به اضلاعِ مختلف به اعرابِ متجاوز به ایران به شدت حمله شده است و حتی یکی از اعراب را نمی توان یافت که ستایشی درخور از او به عمل آمده باشد. نگارنده دیده و شنیده است که برخی چنین استدلال می کنند که فردوسی در بیتِ زیر سعد ابی وقاص را " گرانمایه مرد " خطاب می کند و این نشان دهنده ی احترامی ست که ایرانیان و فردوسی برای این شخصیت قائل بوده اند:

" چو بشنید سعد آن گرانمایه مَرد "
پذیره شدش با سپاهی چو گَرد

این افراد گویا فراموش می کنند که تنها همین یک بار سعد ابی وقاص " گرانمایه مرد " نامیده شده است و در هیچ کجای داستانِ پادشاهیِ یزدگرد سراغی از چنین صفتی برای وی نداریم در صورتی که اگر او نزدِ ایرانیان و فردوسی " گرانمایه مرد " می بود باید در جاهای دیگری نیز به گرانمایگیِ وی اشاره می شد مانند شخصیت خردمندِ " پیران " که چندین بار در شاهنامه به بزرگی های وی اشاره شده است. آوردنِ این واژه یعنی " گرانمایه مَرد " در بیت یاد شده برای سعد از سنخِ احترام به او نیست بلکه از جنسِ معرفی هاست و بیانگرِ آن نیست که او واقعا " گرانمایه مرد " بوده است. این نگرش هنگامی به روشنی خود را نشان می دهد که دقیقا بالعکسِ مورد یاد شده (یعنی احترام به سعد) او همراه دیگر اعراب حمله کننده به ایران بارها توسطِ ایرانیان در پادشاهیِ یزدگردِ شهریار به شدت به بادِ تمسخر قرار گرفته شده است تا جایی که وی " زاغ پیسه " نامیده می شود:

کنون تا درِ طیسفون لشکرست
" همین زاغ پیسه به پیش اندرست "
" زاغ پیسه " به معنیِ زاغِ دو رنگ است و منظور سعدِ ابی وقاص است. این مطلب حتی توسطِ کاتبان نیز برتابیده نشده تا آن جا که واژه ی " زاغ پیسه " را در این بیت در دستنویس (لن) به سعدِ ابی وقاص و حتی در دستنویسِ (و) به " شیرِ شرزه " برگردانده اند تا به مردِ تازی اهانت نشده باشد. همین دستبرد را در دستنویسِ (لن ۲) و در بیت های:
" ازین زاغ سارانِ بی آب و رنگ "
نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ
و:
" به دستِ یکی زاغ سر کُشته شد "
به من بر چنین روز برگشته شد

نیز می بینیم. چنان که مشخص شد سعد ابی وقاص نیز همان شکل و شمایلِ دیگر اعراب را در هنگام حمله ی تازیان در پادشاهیِ یزدگردِ شهریار نزدِ ایرانیان و فردوسی داشته است. خالقی مطلق طی گفتگویی چنین اظهار داشته است:
در زمانِ ساسانيان اعراب به ايران حمله کردند و ايران را گرفتند و پيروز شدند. بنابر‌اين چيزِ آشکار و روشنی است که مردمی که از وطنشان دفاعِ می‌کنند به دشمن حمله می کنند. اين ارتباطی به نژادپرستي ندارد. معلوم است که در ميانِ دعوا حلوا قسمت نمی کنند. اين‌ که ما اين را امروز مطرح کنيم و بپرسيم آيا فردوسي عرب‌ستيز بوده يا نه ابلهانه است. معلوم است که عرب ‌ستيز بوده. برایِ اين‌ که عرب در آن زمان دشمن مملکتش بوده. اگر عرب ‌ستيز نبود که اصلا شاعر ملی نبود.
به علاوه به گفته ی دکتر خالقی در همین گفتگو بسیاری از مسائل در آن زمان نیک بوده که امروزه نیست و بالعکس. یکی از آن ها مقوله ی " نژاد و تخمه " است که صدها بار به همان معنایِ نژادی در شاهنامه به کار رفته اند و در آن زمان نزدِ ایرانیان مثبت می نموده است. دکتر خالقی می افزاید: این بیت ها با احساس سروده شده است و همین مطلب نشان می دهد که فردوسی به آن ها اعتقاد داشته است وگرنه می توانست آن ها را سرایش نکند.
بنابر آنچه گذشت بی درنگ باید اذعان کرد که در این خصوص هم سخن خطیبی هیچ محلی از اعراب ندارد زیرا نشانه های کاملا روشنی در شاهنامه و بیرون از آن است که اثبات می کند بیت های " ز شیرِ شتر خوردن و سوسمار " به وضوح با فضای شاهنامه سازگار و منطبق است و دلایل ایشان به هیچ روی حتی کوچک ترین ضربه ای به بیت هایِ یاد شده نمی زند.



بُن مایه:
شاهنامه / ویرایشِ خالقی مطلق
تاریخِ بلعمی
اشعارِ ابراهیم ابن ممشادِ اصفهانی
فردوسی و نژادپرستی / گفتگو با دکتر جلال خالقی مطلق
مقاله ی بررسیِ بیت هایی از شاه نامه در ویرایش خالقی مطلق / دکتر سیاوشِ جعفری