حسرت محمودآبادی :

دادگری ( عدالت) کلمه ای که هر انسانی در مقطعِ زمانی و به گونه ای برای رسیدن به آرمان ها و خواسته هایش به صورت فردی و گروهی به دنبال آن بوده است هر چند در دوره هایی حضور داد را در جوامع و بینِ حاکمان پُر رنگ و گاه حتی رَد و نشانی از آن نمی بینیم اما  امری ست بس مهم که به موجب آن تحولات سیاسی و تاریخی بسیاری  رُخ داده ، حکومت ها یی که بر همین اساس پایه گذاری و یا به دلیل عدم رعایت آن از هم پاشیده اند. کلمه ای با دامنه ی وسیع مفهومی که  اساس و معیار جامعه ای مدنی ست و از دیر باز تا کنون انسان آن را موجبِ بهبود کیفیتِ زندگی خویش می دانسته و همواره وجود و یا عدم وجود آن را  ملاک و معیار حاکمان زمان خویش قلمداد کرده است.

دادگری در ایران  و نزد ایرانیان دارای ریشه های کهن و باستانی ست که نه تنها اساس و سنگِ بنای نظام حکومتی ایرانی محسوب می شد بلکه شالوده فلسفه سیاسی ایران باستان نیز بوده است. داد را می توان از جمله مفاهیم غنی و آرکی تایپ ( کهن الگو ) ها دانست الگویی ارزشمند در فرهنگ ایران باستان که پایه گذارِ برخی حکومت هایِ دادگستر و حتی زیر بنای ادبیاتِ حماسی از جمله شاهنامه حکیم فردوسی فرزانه توس بوده است. پیش از پرداختن به دادگری در شاهنامه ،  نخست پیشینه ای مختصر در رابطه با دادگری در ایران باستان بیان خواهیم کرد.

دادگری در فرهنگ ایرانیان وجود داشته که کوروش آن را به شکل قانون مدون درآورده و سرلوحه حکومت داریِ قرار می دهد. هستند کسانی که می گویند هنگامی که کوروش نظام حکومتی فدراتیو چند ملیتی خود را بنیان نهاد که در غرب به (( امپراتوری پارس)) نامی بود ، درستکاری و بردباری او به یاری پشتکار و توانایی خودش آفریده نشده بلکه از روش کهن و ریشه دار پیروی می کرد که همان اعتقاد و باور ایرانیان به داد در زندگی و مواجهه به یکدیگر بود. اینکه یک پادشاه ایده آل چگونه باید رفتار کند و آیین (( دولتِ خوب)) چیست؟ وی شالوده دولتِ خوب را در دادگری میان مردمان ، سازگاری با دیگران و احترام به باورهایِ دینی گوناگون می دانست که او آن را از مادها به ارث برده بود. دیاکو پادشاه مادها همه ایرانیان را در چهار چوب یک ملت گِردهم آورد.

قدیمی ترین شواهد در دسترس نشان می دهند که دادگری بنیان حکمرانیِ خوب را در آیین باستان تشکیل می داد به همین دلیل کوروش بزرگ به هنگام گشایش بابِل در سال ۵۳۹ پیش از میلاد فرمان آزادی و برابری را فرستاد. می توان اینگونه پنداشت که شیوه حکمرانی پادشاهان دادگر ایران سهم بسزایی در پیشرفت مفاهیم مدرن دموکراسی غرب داشته است. زمانی که آتنی ها در زمینه سیاست مربوط به مدیریت کشوری در حال برقراری نوعی دموکراسی شهروند محور بودند ، هخامنشیان بر پایه اعطای استقلال به گروه های فرهنگی و ملیت های آزاد یک نوع نظامِ فدرال مانند ایجاد کردند که بر اساس آن مردمان با اقوامِ گوناگون از حق خودگردانی بر کارها و احترام به مذهب و هویت فرهنگی شان برخوردار بودند که این نشان از دادگری و برابری حکمرانان بود که بنیان و جوهره اصلی حکمرانی در دورانِ باستان و روش کشورداری ایرانی بود .

در دوره ساسانیان و پادشاهیِ انوشیروان اداره کارها بر پایه دادگری به اوج خود رسید پس همانطور که پیشتر هم اشاره شد منطقی ست اگر بپنداریم این آیین نخستین فلسفه سیاسی ایرانیان باستان بوده که موجب پیشرفت مفاهیم مدرن دموکراسی گردید. برخی آگاهان پیشنهاد می کنند که مفهوم (( امپراتوری)) شاید برداشتی رومی از نظام شاهنشاهی دوره باستان ایران بوده است ( tavakoli،1993:828-830)
به جز داد و خوبی مُکن در جهان !
پناه کِهان باش و فَرِ مِهان !
شاهنامه فردوسی سراسر بر داد و خِرد و بخشش پایه گذاری گردیده است. حکیم توس نظری چند سویه به بُعد انسانی داشته و بیش از هر شاعر دیگری عامل سعادت و شادی انسان را از درون خود او و اراده ی وی می داند چنان که نتیجه ی کردارش به خودِ او باز می گردد:
اگر بارخارست خود کِشته یی
وُگر پرنیان ست خود رشته یی
از دیدگاه فردوسی داد ، جوهره و چکیده همه خوبی هاست و بر پایی آن نشان از وجود شایستگی های انسان است که بستر مناسب رفاه و آرامش در جامعه خواهد شد از اینرو شاهنامه را می توان تاریخِ ستیز داد اهورایی و بیداد اهریمنی دانسته که شاعرِ خردمندِ ما روایت هایی را در شگرفنامه خویش بر این مبنا بیان داشته اند. دو گونه روایت از داد با معنا و مفهومِ حق ، راستی ، قانون ، عدالت در مقابل بیداد و بی عدالتی چنان با صراحتِ لحن و ظرافت های شاعرانه ترکیب شده که تاثیر شگرفی  در مخاطب به جا می گذارد شاید همین صراحتِ کلام و رُک گویی و تعملِ اندیشه در سروده های فردوسی حکیم است که برخی جسارتِ رو در رو شدن با وی را ندارند ، سروده هایی چون آینه پیش چشم خوانندگان برای بیداری و هوشیاری. عدالت نه تنها به صورت فرهنگی باارزش در میانِ افراد از اهمیت اخلاقیِ والایی بر شمرده می شد
و انسان های دارای کمال و بزرگ منش همچون پهلوانان و ریش سفیدان و بزرگان و غیره را با همین صفت می شناختند بلکه اعتقاد داشتند یک نظام حکومتی با تمام اعضایش باید دارایِ این ویژگی بسیار مهم باشد. فرد هم جهت و هم سو با نظامی سالم و دادگر است که می تواند به ارزش ها ، کرامت انسانی ، احترام به حقوق دیگر مخلوقات پی ببرد. نه فرهنگ و نه ساختار به تنهایی قادر نخواهد بود موجب تحول گردد بلکه هر دو همسو و هم راستا با یکدیگر می توانند موجبات پیشرفت و تحول فردی و اجتماعی را فراهم سازند. در این خصوص فردوسی در رابطه با مرگ سیاوش یک شخص نه ، که کلِ نظام را مقصر می داند گو اینکه پیامِ او پاسخی ست به این پرسش ، وقتی نظام مقصر باشد کدام یک از آحاد و اعضای آن می تواند دعوی عصمت و برائت کند؟ کما اینکه اگر نظامی دچارِ فساد و بی عدالتی می شود از اعضای آن کسی مبرا نبوده و مردم کلِ آن نظام و سیستم را فاسد می دانند. در تاریخ بارها خوانده ایم عدمِ رضایتِ مردمِ از حاکمان موجبِ براندازیِ کل آن حکومت و سلسله شده است. وقتی پیرانِ ویسه از رستم تقاضای آشتی می کند و رستم یکی از این دو راه یا تحویل گناهکاران واقعه سیاوش و یا آمدن خود پیران به درگاه شاه ایران را شرط ترک مخاصمه قرار می دهد نکته مهم و عمیق اینجاست که به راستی چه کسی در نظام افراسیابی برکنار از گناه قتل سیاوش است؟ چرا که هر آنکس به گونه ای خدمتی به این دستگاهِ اهریمنی کرده باشد به سهم خود مقصر خواهد بود. تفاوت در میزانِ گناهکاری ست نه در نفس آن ، البته شاید بتوان  گفت کَرسیوز و گروی زره مقصر نیستند که آنهم با توجه به مکاتب جدید ( از جمله اگزیستانسیالیسم ) می تواند اینگونه مطابقت کند که انسان تا وقتی که هویت خویش را با اتکا بر اختیار انسانی تعیین نکرده باشد به مثابه مهره ای بی اراده در این یا آن نظام و نحله خواهد بود و طبعا نمی تواند از مسئولیت مبرا باشد. داستانِ مرگِ سیاوش در شاهنامه نگاه عمیق فردوسی را به مساله ی بیداد در یک نظام بازگو می کند. پیران در جایی دیگر نیز مسئله نظامِ مبتنی بر بیداد را از زاویه ای دیگر مطرح می کند: کجا خیزد از کار بیداد داد؟ (ج۴/ ۲۲۷ب۲۹۳) پیران اگر چه می کوشد تا خود را از تبعاتِ نظام برکنار دارد ولی در عمل به همان راهی می افتد که دیگران افتادند یعنی حمایت از دستگاهِ بیداد و سهیم شدن در پیامدهای آن ‌، چه پیران و چه سپاهیانی که از چند کشور جهان به یاری افراسیاب آمدند. پیران در اشاره به متحدین سپاه افراسیاب از ملیت های مختلف می گوید :
زِ خون سیاوش همه بی گناه  
سپاهی کشیده بدین رزمگاه
( ص ۲۲۳ ب ۲۲۷)
درست در همان زمان که تردید درباره جنگ در اردویِ توران از سوی پیران آغاز می شود و احتمال می رود قضایا با جریانی منطقی پایان گیرد و جنگ تمام شود ، شَنگُلِ هندی سر می رسد و با سخنانی آتش جنگ را برافروخته می کند سخنانی از این دست که ما برای یاری افراسیاب آمده ایم و چرا باید از یک تَن ( رستم ) هراس داشته باشیم؟ وقایع در جریانِ نادرست پیشین خود جریان می یابد. شَنگُلِ هندی همان سخنانی را می گوید که خاقان چین گفته بود :
یکی پیل بازی نمایم بدوی
کز آن پس نیارد سوی رزم روی
( ص ۲۳۰ب ۳۲۲ که تکرار بیت ۱۷۷ از زبان خاقان چین است )
گو اینکه فردوسی  با تعمد در تکرار قصد دارد نشان دهد که هندی و چینی فرق نداشته و همگی با تفکر نادرست و غیر منطقی در جهتی که حاکی از عدمِ احساس مسئولیت انسانی ست گام بر می دارند به گونه ای تعمدی می خواهد نتایج شرکت در جرمِ دیگران بدون موجبِ منطقی را روشن سازد . شاهنامه پُر از سروده هایی ست در ستایش داد و عدل و این نشان از روحیه حق طلب و بیداد ستیز فردوسی دارد که از زبان قهرمانان داستان های خویش اینگونه به بسط و بحث در خصوص آن می پردازد. او که خود از قشر دهقانان بود قشری که خود از آنان همواره به نیکی و احترام یاد می کرد و آنان را با فراگیری آزادگان (ایرانیان) می نامید که زیرِ بار ستم بیگانگان نمی ماندند عمرِ خویش را به پایِ پاسداری و زنده نگه داشتن سنت های اصیلِ ایرانی می گذارد و جهان را به داد دعوت کرده چرا که نیک می دانست با این کردار حق طلبی و داد و صلح و دوستی و انسانیت برای جهانیان به ارمغان خواهد آورد.
هرآنکس که خواهد که یابد بهشت
مگردید گِردِ بَد و کار زشت !
به داد و دهش تابد و راستی
بپیچد دل از کَژی و کاستی !

فردوسی


بُن مایه ها : ۱- جغرافیای سیاسی در شاهنامه از ابوالفضل کاوندی کاتب ( ص۲۹ ،۲۸،۲۷)
۲- درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی از دکتر سعید حمیدیان (ص ۹۸ تا ۹۴)