*حسرت محمودآبادی :

 ارداویراف نامه کتابی است جا مانده از پیش اسلام که به زبانِ پارسیِ میانه نگاشته شده و معراج نامه ای مهم نیز تلقی می شود. همچنین تاریخِ شفاهی از آیین زرتشتیان و باورهایِ دینی آنان از جمله دوزخ و بهشت ارائه را می دهد. موبَدی به نام ویراف نماینده می شود تا برای اثبات جهان پس از مرگ و برای بی گمان شدن مردمان درباره ی دین و رستاخیز به یاری دیگر موبَدان به خواب هفت روزه ای رود تا پس از به هوش آمدن و بیداری از خواب ماجرای سفر عرفانی را بازگو کند. روان او در بهشت نیکی های نیکوکاران  و در دوزخ پاداَفْرَه ( مجازات ) بدکاران را می بیند. این کتاب تصویر جامعی از دوزخ و بهشت زرتشتی گری در عهد ساسانی به دست می دهد. پیشتر در جُستارِ درخت آسوریک نیز اشاره شد تا قبل از دین زرتشت چند خدایی در میان مردم ایران مرسوم بود ولی با آمدن دینِ زرتشت تک خدایی که محور اصلی این دین بود رواج پیدا کرد و همین سیر و روند ، کنون با معنویت در هم می آمیزد. مهمترین بخشِ اعتقادی آن رستاخیز و زنده شدن دوباره ی انسان ها در جهانی دیگر است. در این خصوص دو نمونه  از خود کتاب بیان می شود که بُن مایه ی کتاب از دین زرتشت را به وضوح روشن می سازد.

در دینِ زرتشت راستگویی و پرهیز از دروغ مهم شمرده می شد. ویراف در سفرِ خود در این مورد می گوید:

« دیدم روانِ مردی که زبانش همه کرم گزیده پرسیدم که این تن چه گناه کرد سروش اهرو و آذر ایزد گفتند که این بَد کیش مرد است که زور و  کذب بسیار گفت و بسیار زیان و گزند از او به مخلوق رسید. «

در دینِ زرتشت جادو و سحر از گناهان محسوب می شد در این خصوص ویراف آورده است:
« دیدم زنی که نایِ خود به دندان همی ریخت و همی خورد پرسیدم که این روان کیست؟ سروش اهرو و آذر ایزد گفتند که این روان آن بَدکیش زن است که در گیتی جادویی کرد. «

در دینِ زرتشت بود که برایِ نخستین بار بهشت و دوزخ و جهنم مطرح گردید و با توجه به قدمت این کتاب می توان به خیلی از پرسش ها در رابطه با معاد و دیگر مفاهیم از جمله بهشت و جهنم دست پیدا کرد. روایت در این داستان ذهنیت گرا و بر اساس امر واقع پیش می رود.

ذهنیت گرایی یا سوبژکتیویسم ریشه در ایده آلیسم دارد ، ایده آلیسم آیینی در اندیشه فلسفی است که توسط افلاطون ، هگل و کانت مطرح شد. در این آیین جهان خارج ، بیانی از ذهنیت انسانی است و پدیده های اجتماعی با میزان تطابق خود با نوع انگاره ای شان سنجیده می شوند. ذهنیت گرایان معتقدند که تجربه ذهنی اساس همه معیارها و قوانین است حال این نکته مطرح می شود که ذهنیت هر انسان بر اساس سلیقه ، باور ، علایق و میزان دریافت از پدیده هایِ فردی متمایز از ذهنیت دیگر اشخاص است در این تلقی احکام و گزاره ها نهایتا به رهیافت ها ، علایق و سلایق ذهنی فرد باز می گردد. ذهنیت گرایی را نقطه ی مقابل عینیت گرایی یا ابژکتیویسم یا واقع گرایی قرار می دهند. با این توضیحات مساله ای را که به ذهن متبادر می شود، فردی موبد که تحت تاثیر بنگِ گُشتاسپی به خوابی هفت روزه می رود چقدر می تواند در بیان آن همه جزئیات در توصیف بهشت و پاداش نیکو کاران و مکان تاریک و پُر از رنج و مکافات جهنم موفق عمل کرده باشد؟ آیا تمام این تعاریف از قبل بر اثر تعلیمات وی به عنوانِ موبَدی زرتشتی نقش نداشته است؟ و آیا همه این جریانات از قبل به صورت عینی و واقعیت بیرونی برای ویراف وجود نداشته؟ واقعیت های بیرونی مذهبی و آموزه های او به عنوان موبَدی زرتشتی حال به واقعیت درونی تبدیل شده که به تفسیر ذهنی آنها پرداخته است. این امر که در ازای هر کارِ نیک و بدی ، پاداش و کیفری قرار دارد موضوعی بوده که از زمان های بسیار دور ذهن بشر را درگیرِ خود ساخته بود که البته در هر دین و فرهنگی گونه های متفاوتی برای آن وجود داشته و دارد. اما این کتابِ کهن جدای از معراج نامه و توصیف سیر و سلوک از جنبه ای دیگر نیز چون توجه به آداب و رسوم ، نحوه زندگی ایرانیان مانند ( تعهد داشتن به روابط زناشویی ) و نحوه برخورد با دیگران و احترام به حقوق آنان مهم تلقی می شود و می توان گفت کتابی ست هم دارای جنبه های آیینی و معنوی و هم بازگو کننده اندیشه و تفکر ایرانی دوره ساسانیان در حوزه مردم شناسی و جامعه شناسی.

هر چند این اثر دارای درون مایه ی دینی است اما نشان ساختارهای اقتصادی نظام ساسانی را می توان در آن مشاهده کرد. احتمال می دهند این کتاب در اواخر دوره ساسانی به زبان پهلوی نگارش یافته و درمیان زرتشتیان ایران و هند از اهمیت مذهبی زیادی برخوردار بوده است.

آری با مطالعه کتاب می توان به وضوح دریافت که حکومتِ دینیِ ساسانی در حفظ و گسترش دینِ زرتشت نقش مهمی داشته است و این را می توان از ردِ مشاغلِ گوناگون جامعه ساسانی در کتاب دید ، مشاغلی که به ترتیب و از نظر اولویتِ مقام اجتماعی آورده شده. نخستین طبقه روحانیون هستند طبقه ای بزرگ از جامعه ساسانی که به کرات در کتاب معرفی شده اند. سپس ارتشتاران یا سپاهیان ، طبقه ای قدرتمند که در ارداویراف نامه ستوده شده اند.
« از راه می رفتند با جامه دهبَدان، با زین افزار گردان خوب ساخته شده، از زر ساخته شده و گوهر افزوده، درخشان همه  زینت یافته در ارابه و گردونه شگفت با شکوه و نیرومندی و پیروزگری بسیار ( ارداویراف نامه ،۱۳۷۲: ۵۹)

طبقه های بعدی، شبانان  سالار، کشاورزان، صنعت گران، کدخدایان و آموزگاران و دبیران هستند...

باتوجه به ساختارِ مشاغل ساسانی و آن گونه که آورده شد طبقه بزرگان و روحانیون در راس طبقه اجتماعی قرار داشتند در کتاب نیز دارای جایگاه ویژه هستند. با مطالعه دقیق ساختارِ اقتصادی می توان به درون مایه ی مذهبی دوران ساسانی و این که کتاب چقدر متاثر از آیین زرتشت در دوره ساسانیان است پی برد.

خاستگاهِ ارداویرف نامه ارزنده نشان دادن باورهایِ دینی است که قصد اثبات آموزه های اجتماعی را در دین دارد که ارداویراف نامه برای ثابت کردن جهان پس از مرگ و روز حساب خاستگاه دینی خود را مطرح می کند البته این که با نام دین قصد آموزه های اجتماعی را داشته اند از روزگارِ کهن تا کنون بوده و هست. دین در ایران پیشینه ای کهن دارد و همیشه موبَدان و روحانیون جزء برترین طبقه ها و دارای ثروت و قدرت فراوان که بیشترین فرامین و دستورات دین از جانب آنان صادر می شد. حال این که گاه دین وسیله ای برای مهار کردن رفتارهای نابهنجار و ضدِ معنوی و بشری می شد و گاه خاستگاهی برای کسب قدرت و گاه چنان رنگ رعب و وحشت می گرفت که چاره ای جز اطاعت و سرپیچی باقی نمی گذاشت  البته در دوره های مختلف و به اشکال گوناگون.  از بحثی که دامنه دار است بگذریم. در زمانی که اسکندر به ایران حمله کرد هرج و مرج و ناهنجاری بسیار شد و باید چاره ای اندیشیده می شد برای اوضاع حاکم بر آن دوران و چه راهی جز راه دین باوری و گسترش معنویت در دل جامعه. ارداویرافن امه کتابی دینی و مذهبی است و با قدرت تمام به این موضوع پرداخته است. موبَدی جوان ، راستگو و نیک رفتار و پاکیزه و مینو سرشت انتخاب می شود برای سفری معنوی تا برای ناباوری عده ای از رستاخیز و جهان پس از مرگ و روز حساب خبر آورد. ویراف پس از به هوش آمدن به شرح جزئیات جهان پس از مرگ و طبقه های مختلف دوزخ و بهشت می پردازد و این که هر رفتار و پندار و گفتار نیک و بَد و پلید که مقارن دین زرتشت باشد چه عواقبی در جهان دیگر خواهد داشت. به نظر می رسد به خواب رفتن و بعد از هفت روز بیدار شدن ویراف خود  نشان از مُردن و دوباره زنده شدن در باور ادیان مختلف دارد.
تاثیر گرفتن کمدی الهیِ اثری از دانته از ارداویرف نامه بسیار مشهود است اهمیت این رویکرد در وام گیری این ذهنیت و تاثیر پذیری دانته از ارداویرف نامه را می توان از جهات گوناگون بررسی کرد  ولی مجبور به موجز گویی هستیم.

دانته آلیگیری شاعر و نویسنده ایتالیایی توانست در سال ۱۳۲۱ نوشتن کتاب الهی را به پایان برساند. داستان سفر خیالی و معنوی همچون ارداویراف نامه در بیانِ توصیف بهشت و دوزخ و برزخ می باشد. هر چند دو کتاب شباهت هایِ بسیاری از باب مضمون و محتوی و شخصیت پردازی به یکدیگر دارند ولی دانته نگاه خود را داشته برای مثال برخلاف ویراف که راهنماهایش دو چهره دینی هستند ، دانته دو همراه که در زندگی خویش نقش داشته اند را به عنوان راهنما بر می گزیند . در دوزخ  ویرژیل ، شاعر رومی که چند قرن پیش از او مرده است و در بهشت بئاتریس که دانته او را دوست می داشته است می بیند. برخی ویرژیل را سمبلِ عقل و منطق بشری و بئاتریس را سمبل عشق و فروغِ الهی می دانند. برخی از پژوهشگران نیز ، کمدی الهی دانته را با ( سیر العباد الی المعاد ) حکیم سنایی غرنوی مشابه می دانند.

توصیف دقیق با جزئیات بهشت و دورخ موضوعِ اصلی هر دو کتاب است همچنین سفر معنوی دو شخص از پاکان و سالکان به جهان پس از مرگ به قصد آگاهی و خبر دادن از جهانِ پس از مرگ است. انتخابِ دو راهنما دیگر شباهت این دو کتاب است. سروش اهرو و آذر ایزد دو همراه موبَدِ زرتشتیِ ویراف و در کمدی الهی ویرژیل و بئاتریس. در کمدی الهی دوزخ پُر از تعفن و درد و شکنجه و تاریکی و جایی برای مجازات ، و بیان شده هر چه قدر گناه بزرگ تر دوزخ به قعر زمین نزدیک تر ، و اما بهشت پر از ناز و نعمت و فراوانی و روشنایی و آسایش ، جایی برای پاداشِ نیکوکاران که این توصیفات را در ارداویراف نامه نیز می توان با شباهت های بسیار خواند. کسانی که در ارداویراف نامه مورد شکنجه قرار می گیرند و یا بر عکس در بهشت پاداش رفتارهایِ نیک خود را دریافت می کنند همگی از طبقه های مختلف جامعه هستند در کمدی الهی نیز چنین است و هر شخص در جهنم و بهشت نمادِ شخصیتی در جامعه است از امپراطورهای ظالم گرفته تا قدیسان و قشری که در جامعه مورد ظلم قرار گرفته اند.

 واژگان و اصطلاحاتِ بر جای مانده در ارداویراف نامه رویکردی زبان شناسی به مفهوم شناسی این مهم دارند که اهمیت خدا ، پیران و پیروان در مثلث باورپذیری
نقش پذیر است.

شرح قدم به قدم سفر آسمانی به همراهی سروش اهرو و آذر ایزد و سپس گذشتن از (( پُلِ چینوَد )) و دیدار زیبا رویی که نماد کارهای ثواب و اعمال پسندیده است و بازدید کوتاهی از همیستان راهی بهشت می شود. از ستاره و ماه و خورشید می گذرد و به گرزمان و سرزمین روشنی ها می رسد در این سفر در ادامه امشاسپندان را ملاقات می کند و به دیدار پُر از نور اورمَزد می رسد و به نسبت اعمال پسندیده ، آسایش و نعمت را طبقه بندی می کند. ثواب ها در متنِ پهلوی بدین صورت مطرح می شوند ، حیوانات موذی کشتن ، گاهان سرودن ، پارسایی وشهریاری کردن و به دین پاک استوار بودن و اطاعت و احترام گذاشتن زنان به شوهر.
و سپس سفر به دوزخ آغاز می شود ارداویراف عجوزه ای زشت که نماد اعمال زشت است می بیند و بعد توصیفِ تاریکی و گندی دوزخ و شرح مکافات که معمولا انواع عذاب ها از مار و اژدها و حیوانات موذی به روان می رسد. گناهانی چون:

آزار و شکنجه دادن ، مردِ پاک را کُشتن ، پیمان شکستن ، دروغ و ناراست گفتن.
علاوه بر واژه گان در توصیفِ بهشت و جهنم و گناه و ثواب و پُلِ چینوَد ، برخی واژه ها و توصیفات از بُعدِ زبان شناسی به مفهوم شناسی می رسند چنانچه بعد از گذر سال ها و قرن ها تاثیر این مفاهیم بر ادیان دیگر قابل مشاهده است. تعبیر پُلِ چینوَد به پل صراط در دین اسلام و وجود رستاخیز و بهشت و جهنم در دین مسیحیت و دیگر ادیان.

در این سیر و سفر ، تفکرِ دینی غالب می شود بر تفکر عرفانی. در برخی از فصل های کتاب ، اعمال ناشایست زنان ، از جمله خیانت به شوهر ، تمکین نکردن ، از نظر شیر دادن فرزند را در مضیقه گذاشتن ، بَد زبان و بَد دهن بودن بسیار به چشم می خورد. تفکراتی که بعدها در نحوه ی برخورد و حقوق زنان تاثیر گذار بود. این کتاب از مهمترین کتاب های پهلوی ساسانی تا امروز شناخته شده و مهم است چرا که از دورن مایه و مفهوم شناسی قوی برخوردار است عنصری که می تواند یک اثر را به اثری ماندگار تبدیل کند.

خدا کسی ست که ناظر بر اعمال بشر است ، پیران و موبدان و روحانیون که مبلغین دین هستند و پیروان کسانی که رهرو دین بوده و وظیفه حفاظت و پاسداری از دین را دارند ، سه مثلث در باورپذیر در آیین مزدیسنان هستند که در ارداویراف نامه قدرت صور خیال و روایت تمثیلی و روان نه تنها او را ماندگار که تاثیر گذار نیز کرده است.

پرداختن به معرفی چنین میراث های گران بهایی گاه انسان را به یاد این سخن عمیق فریدریش ویلهلم نیچه فیلسوف بزرگِ آلمانی می اندازد: یکی از اصولی که به انهدامِ هر نوع فرهنگ و سلیقه ی متعالی می انجامد آن است که انجام هر کاری بهتر از این است که هیچ کار نکنی.
* شاعر و منتقد