حسرت محمودآبادی:

 

هر چند بسیاری از مردم به اهمیت خواندن شاهنامه پی برده و آگاهند اما خوانش آن را برای کودکان دشوار می دانند که در واقع همینگونه هم هست وجود کلمات کهن فارسی ، حجم زیاد اشعار در چند جلد موجب شده که کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان نیز از خواندن این کتاب مهم تاریخی و شاهکار ادبی محروم بمانند کتابی که بهترین و معتبرترین سند ملی و هویتی ما ایرانیان است که جهان بینی ما را به کامل ترین شکل ممکن بیان می کند . به گفته استاد جلال خالقی مطلق ، شاهنامه یک کتاب نیست بلکه یک کتابخانه است . در شاهنامه از روان شناسی ، جامعه شناسی ، فلسفه ، حماسه ، آرایش جنگی ، رسوم بزم و جشن ها ، عشق و بروز احساس و عاطفه میان زن و مرد ، پدر و فرزند ، فرد نسبت به افراد جامعه ، مسائل تربیتی و اخلاقی و بخش هایی از تاریخ کهن ما ایرانیان وجود دارد که موجب شناخت بیشتر از گذشته و به طبع شناخت واقعی از خود می شود .  

۱-به رنج ست گنج و به نام ست رنج 

همانا که نامت به آید ز گنج 

 

۲- مرا گر به رزم اندرآید زمان 

نمیرم به بزم اندرون بی گمان 

تُرا نام باید که مانَد دراز 

نمانی همی ، کار چندین مساز 

 

۳- مرا مرگ خوشتر به نام بلند 

ازاین زیستن با هراس و گزند 

بسی بر نیامد برین روزگار 

کزو ماند نام از جهان یادگار

 

تنوع در مطالب این کتاب ، اسطوره ، حماسه ، قصه ها ، چاره اندیشی ها ، زندگی پهلوانان و آشنایی با فرهنگ و باور و رسوم اصیل و کهن فارسی می تواند اگر به شیوه ای مناسب ارائه گردد برای کودکان و نوجوانان دلنشین شده و شور و اشتیاق خواندن و یادگیری را در آنان برانگیزد .شاهنامه کتابی ست که در آن همه ابعاد زندگی و اخلاقی و وجوه شایسته و کمال و منزلت انسانی نمود دارد . ابعاد گسترده زندگی اعم از آیین زندگی ، نیکی ، خوشی و ناخوشی ها و نحوه برخورد و مواجهه با آن ، شادی و غم ، عشق به گونه ایی زیبا و در روندی طبیعی بدور از کلام زننده به بار می نشیند و معرفی می شود حتی جنگ هایی که در شاهنامه به روایت و تصویر کشیده شده برای پرهیز از خشونت و بی عدالتی و ظلم است و مراد ساختن جهانی بدون جنگ و در صلح می باشد . آگاهی بخشی به کرامت و مقام‌ والای انسانی و ایجاد تعادل بین نیازهای مادی و معنوی ، هماهنگی و هم سو شدن با طبیعت و نگاه ارزشمندی که در شاهنامه به طبیعت و دیگر جانداران و مخلوقات است به شکلی بی نظیر و همسو با سرشت و نهاد آدمی بیان می شود . پرسشی در باب اهمیت این موضوع  مگر چند کتاب چون شاهنامه داریم که بدین حد به نکات اخلاقی و انسانی توجه داشته و سفارش به مدارا و دفاع از کرامت و گوهر انسانی دارد ؟

شاعر پارسی سرا ، حکیم فرزانه توس به دانایی و خرد و اهمیت آن برای سرلوحه قرار دادن  زندگی و راه و رسم نیک زیستن ، نگاه ارزشمندی  دارد و  حکیمانه و دلسوزانه در این خصوص  لب به سخن می گشاید که خود می تواند راه گشای گره های سخت زندگی و مشکلات پیش رو باشد آن هم برای نسلی که بناست بسازد و آباد کند .

 

نکوهش نادانی در شاهنامه :

 

تن مُرده چون مَرد بی دانش ست 

که دانا به هر جای با رامش ست !

به دانش بُوَد بی گمان زنده مَرد 

خُنُک رنج بُردار باینده مَرد !

چو مردم ز نادانی آید ستوه 

گیا چون کلیله ست و دانش چو کوه !

 

 

آشنا کردن کودکان و نوجوانان با اندیشه های والای فردوسی همانا پاشیدن بذر حکمت و دانش ، مهر و دوستی ، احترام به ارزش ها و باورهای نیک است که موجب رشد فکری و ترویج افکار مثبت در میان فرزندان می باشد . بدون شک ویژگی های بسیاری می توان در رابطه با اهمیت و تاثیر خواندن شاهنامه برای کودکان و نوجوانان برشمرد که نوشتن آن همه در یک جُستار میسر نمی شود ، قصدم تنها یادآوری ست که با دور ماندن از گنجنامه حکیم توس از خود و ریشه های سِتُرگ خود دور مانده ایم و نسل و نسل های آینده را در بی هویتی محض نگاه داشته ایم ،  اگر نگوییم اگر ننویسیم ...

یکی از ویژگی های شگرفنامه فردوسی بزرگ هنرمندی در تشریح شخصیت هاست که چنان به ابعاد و زاوایای روحی و جسمی و عاطفی آن ها پرداخته ، گو اینکه فیلمی را به تماشا نشسته ایم آن هم فیلمی خارق العاده که توانسته تاثیری ژرف در مخاطب ایجاد کند. او به خوبی چون روانشناسی قهار ، هوشمندانه لایه های درونی و شخصیتی انسان ها را شناخته و به تصویر می کشد . حال می توان از این ویژگی هنرمندانه استفاده کرد و مباحث اخلاقی و ستودنی و نکوهش بدی ها و زشتی ها را برای کودکان و نوجوانان ارائه داد . چقدر هنرمندان ما از این کتاب به طور شایسته و در خور الهام و تاثیر گرفته اند ؟ و چقدر بهره گرفته اند از فرهنگ کهن و غنی گذشتگان و اشاعه آن برای فرزندان این سرزمین ؟ چند فیلم خوب و قابل ارائه در عرصه سینما؟ چند انیمیشن  جذاب و تاثیر گذار که به درستی دین خود را به فردوسی بزرگ ادا کرده باشیم؟

 

که فردوسی خود چه هنرمندانه در سرایش خویش رنگ و آوا و عطر را در هم آمیخته و تصویری چند بعدی از آنچه در اندیشه داشته را بیان می دارد و خود را بدور از سستی نگاه داشته و همه عمر را فیلسوفانه با هنرمندی زیسته است. این تلاش و کوشش او درس بزرگی ست برای رویارویی با آماج طوفان های زندگی کما اینکه فرزندان برومند این سرزمین را باید  از کاهلی دور ساخته و درس تلاش و همت داد  آن هم با عصری که نشستن و انجام دادن کارها با زدن یک کلید سهل و آسان گردیده.

 

بِهَر کار هنگام جستن نکوست 

زدن رای با مرد هُشیار و دوست 

چو کاهل شود مَرد هنگام کار 

از آن پس نیابد چنان روزگار 

که چون کاهلی پیشه گیرد جوان 

بماند مَنِش پَست و تیره روان 

 

 

همانطور که پیش تر نگارش کردم تنوع مفاهیم از جمله مهمترین آن ها مسائل تربیتی و اخلاقی ، قصه ها با مضامین مختلف و احترام به بزرگ ترها از جمله مواردی است که بچه ها باید با شاهنامه و قهرمانان ملی کشور خود آشنا شوند تا بتوانند از بحران های دوران نوجوانی راحت تر عبور کرده و تشویش های درونی را به خوبی پشت سر بگذارند .چرا که نوجوان امروز به دلایل مختلف از جمله حجم گسترده اطلاعات در فضاهای مجازی در معرض آماج مطالب بی اساس و ناصحیح قرار گرفته و سردرگم و عاجز از ارتباط برقرار کردن بین این میزان از اطلاعات ،  دچار تشویش و عدم آرامش روحی و روانی می شود. رفتارهای پُرتناقض و پرخاشگرانه و عاری از احساس و عاطفه که دلایل مختلفی دارد از جنبه های روان شناسی گرفته تا نحوه و شرایط تربیت فرزندان در خانواده ، جامعه ، سیستم آموزشی ولی شاید کمتر به این موضوع تخصصی پرداخته باشیم که فرزندان ما گاه از بی هویتی رنج می برند آن هم در عصری با این حجم از گستردگی و دسترسی آسان به هر گونه اطلاعات ، فرزندانی که هیچ شناختی از خود ، هویت فردی و ملی ، فرهنگ و باورهای خود ندارند دور از ذهن نیست که چون علفی نازک و شکننده به هر سمت که بادی بوزد خم شوند و آسیب ببینند . 

دکتر امیر مسعود رستمی در مقاله ای  چنین به این موضوع پرداخته ؛ هویت فردی شامل عقاید ، ارزش ها ، شخصیت ها و منش فرد می باشد .

بنابراین هویت فردی از عناصر محسوس و حقیقی و نامحسوس مثل ارزش ها و عقاید تشکیل شده است . هویت فردی چیزی است که فرد را از دیگران متمایز می کند . به گفته دکتر رستمی ، شخصی که حس هویت قوی دارد دارای تصویر از بدن ، عملکرد نقش و اعتماد به نفس تلفیق شده در یک مفهوم از خود کامل دارد . این حس هویت به شخص احساس استمرار و وحدت شخصیت می دهد ، علاوه بر این فرد خودش را به عنوان یک شخص منحصر به فرد می بیند . من اجتماعی یا هویت اجتماعی ، مجموعه ای از خصوصیات و مشخصات اجتماعی ، فرهنگی ، روانی ، فلسفی ، زیستی و تاریخی است که بر یگانگی یا همانندی اعضای آن دلالت می کند و آن را در یک ظرف زمانی و مکانی معینی ، به طور مشخص قابل قبول و آگاهانه ، از سایر گروه ها متمایز می سازد . آگاهی از من اجتماعی نه تنها ارتباط اجتماعی را امکان پذیر می سازد بلکه به زندگی افراد هم معنا می بخشد . ریچارد جنکینز (( هویت اجتماعی )) و (( هویت )) را  مترادف هم می داند و تمامی هویت های انسانی را به معنای هویت اجتماعی می داند . از نظر او هویت به معنا مربوط شده و می توان در باره آن به چون و چرا پرداخت . تعریف او از هویت بدین شکل است : این عبارت که به شیوه هایی که به واسطه آنها افراد و جماعت ها در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعت های دیگر متمایز می شوند اشاره دارد و برقراری و متمایز ساختن نظام مند نسبت به شباهت و تفاوت میان افراد ، میان جماعت ها و میان افراد و جماعت ها است  شباهت و اصول پویای هویت و کنه زندگی اجتماعی هستند . از نظر او هویت اجتماعی پاسخ به این سوال است که ما چه کسی هستیم و دیگران چه کسی هستند . 

حال همین شناخت از خود واقعی چه میزان می تواند به ثبات شخصیتی فرزندان کمک کرده و آنان را مقتدر و نیک پندار بار آورد . متعاقب این شناخت اعتماد و باور به خود افزایش یافته و حتی دیگر می توان کمتر نگران بحران دوران بلوغ و تزلزل شخصیت نوجوانان بود با آگاهی از خود در گروه دوستان و روابط اجتماعی نیز عملکرد بهتری خواهند داشت . دوستی های فرزندان که گاه بدور و پنهان از خانواده شکل گرفته  و موجب نگرانی و دغدغه پدران و مادران خواهد شد . و باز هم چه حکیمانه پدر شعر پارسی زبان به پند گشوده و می گوید : 

 

هنر جوی و با مَرد دانا نشین 

چو خواهی که یابی ز بخت آفرین !

گرامی کن او را که در پیش تو 

سپر کرده جان بربَد اندیش تو ! 

 

نداری به چیزی جدایی ز دوست 

اگر دیده خواهد ، وُ گر مغز و پوست 

اگر دوست با دوست گیرد شمار 

نیاید که آید میانجی به کار !

 

ذهن کودک در حال رشد و شکل گیری ست و هرآنچه در آن بکاریم ، برداشت خواهیم کرد .باید از همان ابتدا رفتارهای صحیح و پسندیده انسانی ، نکات اخلاقی ، قواعد و هنجارها را مانند راستی و درستی ، نیکی در اندیشه ، گفتار و رفتار ، خردورزی ، مهر و عشق و دوستی ، دلاوری و تقویت روحیه و منش پهلوانی ،پیمان بستن و وفای به عهد را در شاهنامه به وفور می توان دید و از آن برای بهره گیری ذهن کنجکاو و کاوشگر کودکان استفاده کرد  تا امر مهم آموزش و مسائل تربیتی و روانی کودک به سمت سوی مثبت و اهداف و آرمان های انسان خواهانه سوق داده شود.  

 

ارزش فرزند نیک در شاهنامه 

 

که شیرین تر از جان و فرزند و چیز 

همانا که چیزی نباشد بنیز 

پسندیده تر کَس ز فرزند نیست 

چو پیوند ِ فرزند پیوند نیست 

 

قصه خوانی برای کودکان رسمی دیرینه است که نسل به نسل و سینه به سینه گذشته را با خود به امروز کشانده پس نباید نقش قصه گویی را در پرورش فکر کودکان نادیده گرفت. گنجنامه فردوسی بزرگ در دل قصه هایی دارد که می تواند ذهن پرسش گر کودک را درگیر ماجرا ها و حوادث و سرگذشت شخصیت ها کند. شاهنامه مملو از داستان هاست و داستان چیزی است که در آن خِرد جمعی اتفاق نظر دارد و حاصل تجربه مردم است . نیاکان ما داستان را سرلوحه زندگی های خود و مایه عبرت ها و پندها و تجربه ها دانسته اند و تاثیر آن همیشه عمیق بوده است. حال با همین نکته مهم و بارز از شاهنامه می توان شور و شوق و هیجان و اعتماد به نفس را در آنان افزایش داد و فرصت خود را جای دیگری قرار دادن ، با شخصیت ها فریاد زدن ،مبارزه کردن ، عاشق شدن را تجربه کرد ، طعم پیروزی و شکست را چشید . بنابراین از این وجه بارز و مهم شاهنامه می توان پی برد که شاهنامه خوانی آن هم در زمان اجرای برنامه های جمعی ، قصه گویی ، تشویق به خواندن کتاب هایی که شاهنامه را به زبان ساده کودکان در آورده چه تاثیری می تواند در روند رشد فکری و ارتقای سطح خرد و اندیشه کودکان و نوجوانان داشته باشد. باید صادق بود و پذیرفت که تا کنون کم کاری شده هم در خانواده ها و هم در مدرسه ها و موسسات آموزشی و هم در کانون های پرورشی فکری و هم سینما و تاتر و در بخش های دیگری هنری ... چرا که نتوانسته ایم آنگونه که باید ارزش و جایگاه مهم شاهنامه را درک کرده و آن را به نسل کنون و بسا آینده انتقال دهیم. داستان های خیالی و اتفاقات شگفت انگیز مانند داستان رستم و اکوان دیو و مانند این را می توان برای کودکان تبدیل به نمایش کرد تا تاثیر مفهوم و محتوا را در آنان دید. بدون شک هر ایرانی این را خوب می داند که فردوسی بزرگ رنج فراوان برد تا ایران ، ایران بماند و زبان کهن و شگفت انگیزش تا همیشه مانا حال بر ماست که کوشا باشیم در توانمندی فرزندانمان در به کارگیری فرهنگ اصیل و کهن گذشتگان در زندگی خویش و کوشا باشیم در ترویج این امر مهم ...شاید نوشتن این مطلب تلنگری باشد برای  نوجوانان و جوانان ، خانواده ها ، معلمین و دبیران و مربیان و کسانی که به هر طریق در ارتباط با کودکان و نوجوانان هستند آگاهانه و ناآگاهانه از تاریخ و تمدن  خود غافل نشده بلکه کوشا تر باشیم در عرصه فرهنگی  به ویژه از شاهکار ادبیات ایران و جهان ( شاهنامه)  که چراغ پرفروغی ست در دل تاریکی ها و نادانی ها 

بسی رنج بردم در این سال سی 

عجم زنده کردم بدین پارسی 

 

 با دو پند ارزشمند از فردوسی بزرگ سخن را به پایان می برم. 

ارزش پدر و مادر در شاهنامه و بُعد احترام به آنان

ستمگر چرا گشتی ای ماه روی

همه رازها پیش مادر بگوی

که پروردگار از پدر برترست

که آزاده را مهر با مادرست

ز گیتی همی پند مادر نیوش

به بَد تیز مشتاب و بر بَد مکوش 

بکوشیم تا نیکی آریم و داد 

خُنُک آن که پند پدر کرد یاد!

که هر کو به مرگ پدر گشت شاد 

وُ  را رامش و زندگانی مباد ! 

همه پاک پوش و همه پاک خور 

همه پندها یادگیر از پدر 

 

اهمیت راستی گزیدن و دوری از دروغ در شاهنامه که بسیار حائز اهمیت می باشد 

 

۱_دروغ آزمایی نباشد ز رای 

که از رای باشد بزرگی به جای !

 

 

۲-همه روشنی مردم از راستیست 

ز تاری و کژی بباید گریست ! 

 

۳-ز کژی نجوید کسی راستی 

گر از راستی برکَنَد آستی !