شهرام قلی زاده:

غزل‌های سعدی دارای ویژگی های عالی در عشق و شور زمینی و آسمانی هستند. بررسی غزل های شیخ شیراز لطفی دوچندان به آدمی می دهد چرا که با نگاهی دوباره به شعر این یگانه ی تمام دوران ها، از ظرافت ها و زیبایی های دوچندان آن ها آگاه می شویم.

غزلهای سعدی در عین سادگی و روانی، تغزلی چنان زیبا در جان آدمی می اندازد که شور و هیجان آغاز یک عشق در جانت زبانه بکشد.

در این مجال غزلی با مطلع «خبرت خرابتر کرد جراحت جدایی / چو خیال آب روشن که به تشنگان نمایی» مورد بررسی قرار می گیرد. سعدی در این غزل اوج تغزل عاشقانه و گلایه از دوری معشوق را در کلامی زیبا که خاص خود اوست و باید به آن غزل سعدیانه گفت بیان می کند. بررسی بسامد واژه ها و ارتباط با نوع نگاه شاعر در این شعر نیز قابل ذکر است.

غزل های سعدی سرشار عشق و عاطفه است. در غزلهای این شاعر خوش قریحه واژه ها در عین سادگی چنان در هم تنیده می شوند که جدا کردن هر واژه کاخی را فرو می ریزد.

غزل زیر یکی از بهترین نمونه‌های این نوع اشعار دل‌انگیز و پر شور است که سعدی در آن سخن خود را با آه و فغان از جدایی آغاز و سپس با ابیاتی به تعریف و تمجید معشوقه و گلایه از دوری می پردازد و در انتها لذت حضور یار را به زیباترین و خیال انگیز ترین شکل ممکن بیان می کند؛

 

خبرت خرابتر کرد جراحت جدایی 

چو خیال آب روشن که به تشنگان نمایی 

تو چه ارمغانی آری که به دوستان فرستی 

چه از این به ارمغانی که تو خویشتن بیابی 

بشدی و دل ببردی و به دست غم سپردی 

شب و روز در خیالی و ندانمت کجایی 

دل خویش را بگفتم چو تو دوست می‌گرفتم 

نه عجب که خوبرویان بکنند بی‌وفایی 

تو جفای خود بکردی و نه من نمی‌توانم 

که جفا کنم ولیکن نه تو لایق جفایی 

چه کنند اگر تحمل نکنند زیردستان 

تو هر آن ستم که خواهی بکنی که پادشایی 

سخنی که با تو دارم به نسیم صبح گفتم 

دگری نمی‌شناسم تو ببر که آشنایی 

من از آن گذشتم ای یار که بشنوم نصیحت 

برو ای فقیه و با ما مفروش پارسایی 

تو که گفته‌ای تأمل نکنم جمال خوبان 

بکنی اگر چو سعدی نظری بیازمایی 

در چشم بامدادان به بهشت برگشودن

نه چنان لطیف باشد که به دوست برگشایی

 

این غزل بر وزن: فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن؛ و در بحر: رمل مثمن مشکول سروده شده است

در مطلع زیبای غزل شاعر با دو حرف «خ» پشت سرهم خراشی بر روح عاشق می اندازد چنان که انگار گریبان از جدایی چاک می زند. در این بیت 3 موضوع  جدایی، خیال آب و تشنه نشان دهنده خط سیر غزل است.

بیت بیت این غزل سرشار از زیبایی بوده و هر کدام در جای خود شاه بیتی است. معمولن عاشق به هدیه ی معشوق چنان شادکام می شود که انگار خود او را دیده اما سعدی پا فراتر می نهد و می گوید: «تو چه ارمغانی آری که به دوستان فرستی/ چه از این به ارمغانی که تو خویشتن بیابی» و با این بیان، طبع نازک شاعرانه و بیان ملتمسانه را بخوبی نشان می دهد.

 بشدی و دل ببردی و به دست غم سپردی/ شب و روز در خیالی و ندانمت کجایی

گاهی شاعر از زمانه خود فراتر است و می توان او را با سبک های رایج دوره های بعد هم سنجید. استفاده از جملات کوتاه در کنار هم و جمع بندی مصرعی با سه پاره 1. بشدی 2. دل ببردی 3. به دست غم سپردی زیبایی و روانی خارق العاده شعر سعدی را نشان می دهد.

بسامد بالای برخی واژگان در شعر سعدی در این بیت هم نمایان است؛ دل – غم – خیال

تا اینجای کار 2 بار واژه خیال بکار رفته. انتظار هم همین بود. شاعر تنها با خیال معشوق دلخوش است و بیراه نیست که از این واژه استفاده مکرر دارد.

دل خویش را بگفتم چو تو دوست می‌گرفتم/ نه عجب که خوبرویان بکنند بی‌وفایی

به دل هشدار داده که عجیب نیست خوبرویان بی وفایی کنند. پس اتفاق عجیبی نیست. اما چرا شاعر اینهمه دلباخته معشوقی است که از اول می دانسته بی وفایی خواهد کرد. و اگر می داند بی وفایی می کند باید خود را آماده مقابله کند اما :« تو جفای خود بکردی و نه من نمی‌توانم/که جفا کنم ولیکن نه تو لایق جفایی» پس معشوق چنان دل برده که علیرغم جفا، نمی توان به او جفا کرد و همچنان باید امیدوار ماند و تحمل کرد. سعدی پا را از این هم فراتر می نهد و دست طلب عاشق به سوی معشوق را اینگونه زیبا تصویر می کند:« چه کنند اگر تحمل نکنند زیردستان / تو هر آن ستم که خواهی بکنی که پادشایی» و براستی اگر این بیت را هم یکی از شاه بیتها بنامیم سخنی گزافه نگفته ایم.

در بیت :« تو جفای خود بکردی و ... » پیچیدگی زیبایی در هر دو مصرع استفاده شده. اگر در داستانی امروزی چنین پیچیدگی باشد منتقد می نویسد: «می خواسته آشفتگی روحی اش را در کلمات و جملات هم نشان دهد» و سعدی کلامش را در عین پیچیدن به زیبایی ادا نموده است.

سخنی که با تو دارم به نسیم صبح گفتم / دگری نمی‌شناسم تو ببر که آشنایی

خیال انگیزی بعنوان یکی از هنرهای جاودانه شعر پارسی در این بیت خودنمایی می کند. گفتن پیام عاشقانه به نسیم. اگر بخواهیم مقایسه ای کوتاه با دیگر شاعران در استفاده از خیال انگیزی پدیده نسیم داشته باشیم می توان دوبیتی از باباطاهر را نمونه آورد که مثل دیگر شاعران از نسیم استفاده ای معمولی می برد:

 نسیمی کز بن آن کاکل آیو  مرا خوشتر زبوی سنبل آیو

چوشو گیرم خیالش را درآغوش   سحر از بسترم بوی گل آیو

درگیری شاعر با خود و به آغوش کشیدن خیال یار که همه را گویی دچار حسی شیرین نموده است.

 من از آن گذشتم ای یار که بشنوم نصیحت / برو ای فقیه و با ما مفروش پارسایی

شیخ شیراز به یکباره فضا را عوض می کند. بی مقدمه از نپذیرفتن نصیحت و پایبندی بر سر عشق سخن می گوید در مصرع اول با طعنه نصیحت گو را «ای یار» خطاب می کند و در مصرع دوم به فقیه نصیحت گو تشر می زند.

اما شاید در مصرع نخست «ای یار» ، « این بار» بوده که در این صورت هم بار معنایی زیبایی برای کل شعر دارد.

یکبار دیگر بیت را بخوانید و این بار « این بار» بگذارید:

  من از آن گذشتم این بار که بشنوم نصیحت / برو ای فقیه و با ما مفروش پارسایی

البته این یک فرض است چرا که موسیقی (ای یار) و همنشینی بسیار زیبای دو «ی» کنار هم لطافت خاصی در بیان ایجاد نموده است .

 

آيين، يکي زهد و پارسايي است و ديگري عشق و مستي. استاد و راهبر، يکي عقل معاش اندیش و خردمندي و دانايي يا فقاهت است و استاد و راهبر ديگري، عشق است و دلدادگي و پاکبازي و مستي. يکي اهل تقوا و سلامت است و ديگري اهل رندي و ملامت و همین می شود که سعدی می گوید:

تو که گفته‌ای تأمل نکنم جمال خوبان / بکنی اگر چو سعدی نظری بیازمایی

راستی چرا سعدی این همه نظربازی می کند و ابایی از گفتن هم ندارد؟

خود چه شیرین پاسخ می دهد: «اگر چو سعدی نظری بیازمایی» تو هم به دیدن جمال خوبان خو می کنی و با این بیان طعنه و ملامت به نصیحت گو را بسیار بی محابا عیان می کند.

در چشم بامدادان به بهشت برگشودن / نه چنان لطیف باشد که به دوست برگشایی

آیا بالاخره شاعر یار را به خانه آورده و صبح را با دیدار جمال او شروع می کند؟ هر چه هست پایان شعر از چنان قدرت زیبایی و لطافتی برخوردار هست که ورد زبان شود.

اما تاملی دوباره در این غزل:

 بسامد چند واژه کلیدی در این غزل

دل 2 بار / خیال 2 بار / غم 1 بار /

وفا 1 بار / جفا 3 بار /

ستم 1 بار / تحمل 1 بار /

دوست 3 بار / یار 1 بار / تو 9 بار / من 2 بار /

دوری از معشوق به طور طبیعی باید بسامد غم و اندوه را بالا ببرد اما در این غزل (غم) تنها 1 بار به کار رفته و جالب اینجاست که (ستم) و (تحمل) برابر با هم  هستند. اما (تو)، (یار) و (دوست) - هر چند همه ی (تو) ها معشوق نباشد- در مقابل (من) چنان بسامد بالایی دارند که گویا شاعر خودش را در مقابل معشوق به هیچ می انگارد و در ظاهر شعر نیز بر این نکته اعتراف دارد: (چه کنند اگر تحمل نکنند زیردستان  / تو هر آن ستم که خواهی بکنی که پادشایی)

وزن شعر نیز نشان دهنده غم و اندوه شاعر نیست چه اگر شاعر به یک معشوق دل بسته بود و از او دور بود، هم بسامد غم بالا می رفت و هم کلام شعر با اندوه تنیده می شد. برخلاف این آنچه مشهود است شاعر فقط گلایه اش از این است که چرا هر لحظه نمی تواند عشق بازی کند. چرا که آنچه مشخص است سعدی رندتر از آن است که خودش را به این راحتی ها لو بدهد.

تو که گفته‌ای تأمل نکنم جمال خوبان  /  بکنی اگر چو سعدی نظری بیازمایی

کلام پایانی:

در سیر غزل فارسی از سنایی تا حافظ، غزل عاشقانه از مسیر سنایی، انوری و سعدی عبور کرده است و در این میان سعدی چنان اثری بر غزل فارسی گذاشته که تا قرن­ها پس از او تمامی شاعران غزل­سرا کم یا بیش به شعر او توجه داشته‌­اند، اما هیچکدام به آفاق شعر او راه نبرده و راز و رمز آن را به طور کامل درنیافته­اند. او با هنرمندی تمام توانسته سخنش را در عین سادگی و نزدیکی به زبان محاوره، به اوج بلاغت و شیوایی برساند و از محسنات و بدایع شعری بهرمند سازد.

چه خوش گفت ملک الشعرای بهار:

سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری هست؟

یا چو شیرین سخنت نخل شکرباری هست؟

یا چو بستان و گلستان تو گلزار هست؟

هیچم ار نیست تمنای توام باری هست