فریده فهیمی

افزایش جمعیت انسان در کره زمین، تبعاتی خاص به همراه دارد. انسان ها برای تأمین ضروریات زندگی خود ناچار به تلاش هستند، ماحصل این تلاش، خرید مواد و وسایل دلخواه ومصرف می باشد. طبیعی است که از پیکره وجودی  کالا و یا مواد خریداری شده، قسمت هایی مازاد یا ضایعات باشد که مبدل به آشغال(زباله) می شود. زباله، قسمت به درد نخور و غیر قابل استفاده است که افراد در طول شبانه روز به تولید آن عادت دارند. تولید زباله توسط افراد، امری کاملا طبیعی ست که جوامع متفاوت، برخوردهای مختلفی با انباشت زباله دارندکه اکثرا به پروسه انتقال به محیط غیر مسکونی، سپس بازیافت و تهیه کمپوست منجر می گردد. اذعان داریم که اوج استثمار افراد و طبقه فقیر در غرب در عصر انقلاب صنعتی پدید آمد، در حقیقت جوامع در چند حالت بیشتر دچار زخم های زشت اقتصادی نمی شوند. حالت اول، حالتی است که یک جامعه در آستانه صنعتی شدن به سر می برد و دارد به سوی توسعه یافتگی قدم بر می دارد. حالت دوم، زمانی که جامعه دچار رکود اقتصادی و بیکاری است. و حالت سوم که بدترین حالت متصور است آمیزه ای از دو وضعیت فوق می باشد. در جوامعی که در یکی از این سه دسته قرار دارند، معضلات اقتصادی- اجتماعی همچون غرور جوانی است که پیدایش آن قطعی و غیر قابل اجتناب اما قابل التیام و ترمیم است.

آنچه اخیرا در شهرهای ایران و به تبع آن شهرهای استان بوشهر، به کرّات به چشم می خورد این است که گروهی از مردم با جست و جو در میان زباله ها برخی اقلام قابل بازیابی را جدا و با فروش آن ها هزینه های زندگی را تامین کرده و گروه اندکی نیز از این راه وسایل دورانداخته مردم را برای استفاده دوباره جمع می کنند. اگر با دیده اغماض به دلیل درآمد زایی زباله گردی زباله گردها هم بنگریم، باز هم جنبه های اجتماعی و بهداشتی زباله گردی، بسیار مهم است و تأثیرات گوناگون و مخربی را بر جامعه واراد می گذارد. تا آنجا که زباله گردها، توی کوچه ها کیسه زباله های سیاه رنگی که مردم گذاشته اند دم درب منزل، تا ماشین جمع آوری زباله برسد و آنها را حمل و نقل کند، پاره می کنند، بازیافتی ها را بر می دارند و کیسه زباله پاره و آشغالهای ریخته شده بر زمین را به حال خود رها می کنند و می روند.

مشاهده صحنه های مشمئز کننده ی زباله گردهایی که خود را از سطل آشغال های بزرگی که در خیابانها تعبیه شده است، آویزان کرده اند و دست و سر خود را به درون زباله ها فرو کرده اند و پاهایشان معلق است روح و روان افراد جامعه را می آزارد. زباله گردهایی که به دنبال ته مانده های غذا می گردند، اوج فقر  را به اثبات می رسانند. تکه های کاغذ، مقوا، مواد و ضایعات پلاستیکی ظروف و بطری ها، قوطی فلزی نوشیدنی ها و حتی قطعات شیشه ای، اشیای گمشده ای هستند که زباله گردها برای یافتن آنها، می افتند به جان سطل های زباله خیابان های شهر. متفاوت بودن زباله های بالای شهر و پایین شهر نیز از عوامل مؤثر در فعالیت زباله گردیست.

آنچه قابل توجه است این که زباله امروزه به یک منبع درآمد مبدل گشته که افراد متعددی را به نان و نوا می رساند تا آنجا که زباله را طلای کثیف می نامند. طلا طلاست، چه کثیف و چه تمیز، بالاخره ارزشمند و بهادار است. آنقدر بهادار است که زباله گردی، شغل قشر وسیعی از افراد جامعه را به خود اختصاص داده است. در ابتدا صورت های خود را با دستمال، چفیه و ... می پوشاندند اما اخیرا  به شکل یک شغل آبرومند نمود پیدا کرده است و زباله گردها، راست راست در ملاء عام، به شغل شریف زباله گردی مبادرت می ورزند. حتی برخی کارکنان سازمان ها وادارات نیز، خروس خوان علی الطلوع که رؤیت و شناسایی ماهیت و هویت شان در تاریکی گرگ و میشی، مبهم و دشوار می نمایند نیز از خواب شیرین دم صبح یا استراحت پاسی از شب خود را می زنند و به کسب درآمد مورد نیاز، رو می آورند. احتمالا دیگر کارتن خواب ها، کارتنی برای زیراندازشان در گوشه وکنار خیابان ها نخواهند یافت. دیگر شانه تخم مرغ ها، جعبه مقوایی البسه ومواد غذایی، بطری نوشیدنی ها، قوطی فلزی نوشیدنی ها، در سطل زباله مغازه ها یافت نمی شود.

آنچه بر همگان مسلم است منشأ زباله گردی و رواج زباله گردی، ضعف مدیریت برنامه ریزی برای پسماند شهریست. حاصل بازیافت زباله، قابل توجه است بنابراین کارشناسان بازیافت زباله بایستی تدبیری بیندیشند تا معضل زباله گردی و صحنه نا بهنجار حاصله را به یک راهکار نوین ومدرن مبدل سازند تا اشتغال و درآمدزایی را هم به دنبال داشته باشد. به این ترتیب که مراکز تفکیک زباله را در سطح شهر افزایش دهند و تعداد سطل زباله های بزرگ در سطح شهر را کاهش دهند. یا حتی الامکان فاصله بین مراکز بازیافت زباله و سطل های جمع آوری ونگاهداری زباله را کاهش دهند. نکته قابل توجه دیگر سرمایه گذاری بخش خصوصی است که سرمایه گذار با کاربرد نیروی انسانی و ابزار مورد نیاز، نسبت به افزایش وساماندهی مراکزجمع آوری پسماند و بازیافت، اقدامات کارشناسانه ای را مبذول دارد و منتفع گردد.

تفکیک از مبدأ: تفکیک از مبدأ، راه حل سودمند دیگری ست. به این ترتیب که در مبدا تولید زباله؛ به جداسازی کاغذ، پلاستیک، فلز و شیشه از دیگر مواد سازنده زباله ها اقدام کنیم. از آنجا که زباله گردهایی که تاکمر در سطل زباله ها فرو رفته اند به دنبال جداسازی زباله های قابل بازیافت و مواد ضایعاتی هستند تا ازفروش آنها نفع مادی ببرند، بهتر از آنها را به تفکیک از مبدأ تشویق شوند، سپس شناسایی و کدگزاری شوند و درنهایت، از درآمد و حقوق متعارف و متعادل برخوردار شوند. رشد روزافزون جمعیت شهری درمراکز پرجمعیت شهری، فقدان یا ضعف سیاستگذاری و ارزیابی عملکردها و فعالیت‌های گوناگون شهری بر اساس برنامه جامع و کلان ملی، تغییر الگوی مصرف و تداوم تخلیه زائدات به محیط‌ زیست شهری از جمله عوامل بحران زایی است که محیط‌ زیست طبیعی و کیفیت بهداشت و سلامتی انسان‌ها را در معرض خطرات و زیان‌های گوناگون قرار داده است و سبب شده روزانه بالغ بر 7000 تن مواد زائد دور ریخته شود. این دورریزها شامل فلزات با ارزش، ظروف شیشه‌ای قابل استفاده، کاغذ، پلاستیک قابل بازیافت و پسماندهای غذایی و.... هستند که از نظر عناصر غذایی غنی می‌باشند. در میان این پسماندها نیز مواد خطرناکی نظیر جیوه درون باطری‌ها ـ کادیوم لامپ‌های مهتابی و مواد شیمیایی و سمی پاک کننده‌ها به چشم می‌خورد که بر طرف کردن آن‌ها علاوه بر اینکه محیط‌زیست و سلامت انسان را به مخاطره می‌اندازد، هزینه‌های سنگینی را به انسان تحمیل می‌کند. امروز متخصصان مدیریت شهری بر این تلاشند راهی را انتخاب کنند که علاوه بر حفظ محیط‌زیست و سلامت بشر هرینه‌های کمتری را هم از نظر اقتصادی به افراد وارد نمایند.

برده داری نوین با طلای کثیف: از یک نکته خطیر و مهم نباید غافل شویم و آن اینکه برخی سودجویان با شناسایی و بکارگیری افرادی که برای لقمه ای نان حلال در شهر پرسه می زنند، آنان را به این کار وادار کرده و سوء استفاده می کنند. صبح، کیسه هایی را به زباله گرد ها می دهند و آخر وقت، ده ها کیلوگرم زباله قابل بازیافت (طلای کثیف) را از آنها تحویل می گیرند. در این مسیر، دیگر افراد خانواده زباله گردها (همسر وفرزندان) آنها را نیز به کار می گیرند. چون این فرآیند کسب درآمد، توسط ارباب (سرگروه)، مستمر و دایمی است، زباله گردها راضی هستند و فلسفه «کاچی بهتر از هیچی» را نهادینه کرده اند. به قول فرخی یزدی:« آنچه را با کارگر سرمایه‌داری می‌کند/ با کبوتر پنجه‌ی باز شکاری می‌کند/ می‌برد از دسترنجش گنج اگر سرمایه‌دار/ بهر قتلش از چه دیگر پافشاری می‌کند.»

زباله سوزی: در اکثر شهرها، مکان های خاص جهت زباله سوزی ایجاد شده است و  بوی تعفن زباله سوزی در حاشیه شهر، مشام حاشیه نشین ها را آزار می دهد و در حال حاضر نیز این اقدام در حال انجام است و تل های عظیم و متعدد زباله انباشته می شود و سوختن زباله ها یک راه حل منطقی است. زباله های بیمارستانی که راهی به جز سوختن، متلاشی و مدفون شدن ندارند البته بیمارستان باید قراردادهای متعارف و استاندارد با شهرداری ها منعقد نمایند و از شیوع بیماری های نوپدید توسط سرنگ آلوده و... ممانعت ورزند.

کارتنی ها(کارتن خرها): هرجای شهرت را بچرخی و بگردی، قطعه ای کارتن بیابی که حتی به عنوان بادبزن از آن استفاده کنی، نخواهی یافت. کارتن ها ساعت ها از فروش محتویات به فروش رسیده اند. محدوده ی سوپرمارکت ها و مراکز خرید، مرزبندی شده اند، کارتنی ها(کارتن خرها) به حریم یکدیگر تجاوز نمی کنند و حد وحدود را رعایت می کنند. با این تفاصیل، مرگ کارتن خوابی فرا رسیده است. چون کارتنی یافت نمی شود که به عنوان  تشک و لحاف مورد استفاده کارتن قرار بگیرد. هرچند که افراد جامعه، چندان با پدیده کارتن خوابی موافق نیستند. کارتن خوابی یک پدیده و یک مساله شهری بوده و به طور خاص در کلان شهرها محسوس است. این پدیده یک معضل اجتماعی است که عواقب افلیج و فاسد آن در حوزه های دیگر مانند بهداشت، اعتیاد و... نما پیدا می کند. در حقیقت آنچه که تحت عنوان پدیده کارتن خوابی در جوامع پدید آمده است، مولد معضل شایع تری با عنوان ولگردی یا همان بی خانمانی است بنابراین شاهد مرگ آن باشیم، نمود زیباتری دارد.

کتفی گَردها: در پایان این مقال جا دارد که گریزی هم بزنیم به معارفه کتفی گردها. زباله گردهایی که کیسه های مخصوص جمع آوری زباله را به کتف خود آویزان می کنند و کتف شان در اثر استعمال و استفاده، به کتفی قوی، مستحکم و باربر مبدل گشته است. از کتف های شان کمک می گیرند که زباله های بیشتری را جمع آوری نمایند و البته «هرکه بامش بیش، برفش بیشتر». بارالها؛ کتف کتفی گردها را قوی تر از پیش  بگردان.