مهدیه امیری: سید محمدرضا از اهالی برازجان بود. در اوایل عمر در شیراز مشغول تحصیلات بود، بعد به تهران آمد و نزد میرزا ابوالحسن جلوه تحصیل نمود. در جریان تحصن علمای تهران در 1323 هـ . ق برای ضدیت با عین الدوله و مطالبه اصلاحات اساسی درحرم عبدالعظیم او هم جزو سایر علما در آن جا بود. در دوره اول مشروطیت روزنامه مساوات را منتشر کرد. اتحاد جنوب به بهانه ی شناخت بیشتر این شخصیت برجسته ی ملّی گفت و گویی با سید قاسم یاحسینی از نویسندگان و پژوهشگران استان بوشهر انجام داده است که در ادامه می خوانید:

 

ـ سید محمدرضا مساوات از اهالی برازجان بود، چرا پسوند فامیلی ایشان شیرازی می باشد؟

در عصر قاجار چون معمولن برازجان یا کازرون در مرکز زیاد معروف نبوده، مردمی که از این قسمت ها می رفتند، سعی می کردند جایی که معروف تر بوده را به خود منتسب کنند کما این که قبل از ایشان، میرزا صالح شیرازی که پدر روزنامه نگاری ایران نیز می باشد و کاغذ اخبار را منتشر کرد اهل کازرون بود و در بوشهر نیز زندگی می کردند ولی در تمام کتاب های تاریخ به نام میرزا صالح شیرازی معروف است. بنابراین چون برازجان جای معروفی نبوده و کسی شناختی از آن در تهران نداشته کما این که تا قبل از انقلاب خیلی ها شناختی از بوشهر نیز نداشتند، وجه تسمیه ی شیرازی را برای خود انتخاب کرد. واژه ی مساوات نیز به دلیل این که روزنامه ای به نام مساوات منتشر می کرده این فامیل را برای خود انتخاب می کند.

 

ـ مرحوم مساوات را یک معرفی اجمالی بفرمایید؟

محمدرضا مساوات در برازجان در یک خانواده ی مذهبی متولد می شود و بعد از دوران نوجوانی برای کسب تحصیل بیشتر در حوزه ی علوم دینی به شیراز مراجعت می کند و مدتی در مدارس مذهبی شیراز تحصیل می کند و بعد از آن جا به تهران منتقل می شوند. در تهران با محافل آزادی خواه و روشن فکر مطرح ارتباط برقرار می کند. در کتاب تاریخ انقلاب مشروطه ی ملک زاده آمده است در یک جلسات سری و مخفی با هم در باب وضعیت ایران، عقب افتادگی ایران و مدل قرار دادن انقلاب کبیر فرانسه صحبت می کردند تا آستانه ی انقلاب مشروطه.

 

ـ در مورد ایشان تا قبل از مشروطه، چه مقدار اطلاعات دارید؟

در مورد زندگی محمدرضا مساوات تا قبل از انقلاب مشروطه اطلاعات ما در حد یک پاراگراف است و اطلاعات زیادی درباره ی ایشان نداریم و از تکاپوهای علمی و احیاناً سیاسی ایشان در شیراز و تهران اطلاعات چندانی نداریم و نمی دانیم چه می کرده اند.

هم زمان با شروع مشروطیت ایشان دست به فعالیت های سیاسی علنی می زند و با همکاری چند نفر، کمیته ای به نام کمیته ی «انقلاب» تشکیل می دهند که آقای مساوات نیز جزء کمیته ای می باشد که انقلاب مشروطیت در تهران و دیگر شهرستان ها را رهبری می کرده است و این یکی از ویژگی های مهم ایشان می باشد که احدی از دشتستانی ها و برازجانی ها به این موقعیت نرسیدند.

 

ـ در خصوص فعالیت ژورنالیستی ایشان نیز توضیحاتی بفرمایید.

وی قبل از انقلاب مشروطیت یک نشریه ی زیرزمینی و مخفی به نام «صبح نامه» را منتشر میکند. این «صبح نامه»، شب نامه ای بوده که در چندین شماره منتشر شده و محتوای آن حمله ی آشکار به استبداد مظفرالدین شاهی و قاجار و تشریح دموکراسی و آزادی و مردم سالاری بوده است؛ به همین دلیل است که محمدرضا مساوات یکی از پیشگامان انتشار شب نامه در تاریخ ژورنالیست در ایران تلقی می شود. ایشان در خلال انقلاب مشروطه نقش اساسی داشته کما این که وی در درگیری که با یکی از قزاق ها داشته یک کشیده ای(سیلی) به یک قزاق می زند و قزاق کشته می شود و این در تاریخ ثبت شده است.

وی در همین مدت با محافل سوسیال دموکرات روسیه وصل بوده، ایشان و دیگران مانند میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل، ملک المتکلمین و دیگران عضو این حزب می شوند و با آن ها شروع به کار کردن می کنند و اینجاست که ما جناب مساوات را یک انسان سوسیالیست می بینیم.

هم زمان در انقلاب مشروطه شروع می کند به انتشار نشریه ای به نام «مساوات».

 

ـ چرا نام مساوات را انتخاب کرد؟

یکی از اندیشه های مهم دوران مشروطیت مساوات بین تمام مردم ایران بوده. در تفکر سنتی بین شاه و گدا، ارباب و رعیت، فقیر و دولتمند، بین برده و آزاد و بین زن و مرد اختلاف وجود دارد و این ها با هم مساوی نیستند. یکی از اندیشه های دوران مشروطیت مساوات و مساوی بودن تمام اقشار اجتماعی می باشد و یکی از آرمان های مشروطه این بوده که بین زن و مرد، بین گدا و شاه و بین ارباب و برده هیچ اختلافی وجود نداشته باشد و همه برابر باشند.

همین هست که عده ای از مجاهدین محافظه کار مثل شیخ فضل ا... نوری مخالف نظریه مساوات بودند و معتقد بودند که زن و مرد و مسلم با کافر مساوی نیست و در همین فضای فکری است که نشریه مساوات منتشر می شود.

نشریه مساوات همراه با نشریه صور اسرافیل، حبل المتین تهران و روح القدس، چهارنشریه رادیکال انقلاب مشروطه هستند که خواهان تحقق آرمان های لائیک مشروطیت بودند؛ یعنی معتقد بودند که دین از سیاست جداست.

 

ـ در باره ی عملکرد روزنامه مساوات در دوران انتشارش بیشتر توضیح می فرمایید؟

مساوات در دوران انتشار خود بسیار رادیکال عمل کرد به طوری که با شخص محمدعلی شاه درگیر شد و در یکی از شماره ها تلویحن محمدعلی شاه را نامشروع قلمداد کرد و گفت ام خاقان مادر وی، ایشان را از راه غیر مشروع متولد کرده و با این اتهام با واکنش خیلی سخت دربار روبرو شد. تندروی روزنامه مساوات در این زمینه در حدی بود که کسروی  در کتاب تاریخ خود این مطلب را مذمت می کند.

کودتای محمدعلی شاه علیه مجلس که راه افتاد، تمام نشریات تعطیل شد و مساوات هم تعطیل شد.

 

ـ بعد از تعطیلی روزنامه مساوات برای خود آقای مساوات چه اتفاقی افتاد؟

محمدعلی شاه برای سر مساوات جایزه گذاشته بود. 8 نفر معروف شدند که این ها باید از ایران اخراج می شدند و بعد از کودتا دستور کشتن آن ها صادر شد که بعضی از آن ها مانند روح القدس، صوراسرافیل و ملک المتکلمین که کشته شدند و بعضی نیز مخفی گردیدند. از جمله کسانی که مخفی شد، آقای مساوات بود.

وی مدتی در تهران مخفی شد بعد از طریق محافل سوسیال دموکرات از تهران خارج شد و به قفقاز رفت، مدتی در قفقاز بود و بعد از آن جا به آذربایجان و تبریز آمد و 3 شماره از نشریه مساوات را در تبریز منتشر کرد و بعد از آن مشروطه خواه ها موفق به سقوط محمدعلی شاه شدند. دوران استبداد صغیر تمام شد و جناب مساوات به عنوان نماینده ی مردم تبریز در مجلس شورای ملی دوم آمد و نماینده مردم شد.

تکاپوهای زیادی در مجلس کرد و علاوه بر آن در تهران با همکاری تقی زاده حزب دموکرات را پایه گذاری کردند.

 

ـ برگردیم به وکالت مرحوم مساوات؛ چی شد که مجلس دوم تعطیل شد؟

روسیه یک اولتیماتومی به مجلس داد که مورد پذیرش قرار نگرفت، مرحوم مساوات نیز نمی پذیرد و نهایتاً منجر به تعطیلی مجلس دوم شد و ماجرای اختناق بعد از استبداد صغیر پیش آمد.

 

ـ بعد از این چه اتفاقی می افتد؟

جنگ جهانی اول پیش می آید و جناب مساوات از تهران به کرمانشاه مهاجرت می کند و جالب است بدانید کسی که پیشنهاد تاسیس کمیته ملی را می دهد و می گوید دولت در تبعید تشکیل بدهید، خود آقای مساوات است.

آقای مساوات می رود پیش نظام السلطنه مافی و نظام السلطنه را راضی می کند که نخست وزیر در تبعید بشود. آن ها یک کابینه در کرمانشاه تشکیل می دهند که مدرس هم یکی از اعضای کابینه بوده است. در این زمان ما اطلاعات زیادی نداریم ولی می دانیم که مرحوم مساوات به کرمانشاه می رود و مبارزه می کند و شکست می خورد و عقب نشینی می کند به خاک عثمانی. مدتی در عثمانی می ماند و بعد به آلمان می رود. در برلین ایشان با تقی زاده و قزوینی آشنا می شود و بعد از پایان جنگ جهانی اول به ایران برمی گردد و در مجلس چهارم نماینده مجلس می شود. وی در شهریور 1304 در حالی که عضو مجلس چهارم بوده فوت می کند.

 

ـ چرا به آلمان مهاجرت کرد؟

در عثمانی اختلافاتی بینشان پیش آمد و جمعی از این ها به آلمان مهاجرت کردند، با نظام السلطنه مافی اختلاف پیدا کردند. نظام السلطنه یک آدم اشرافی بود که افکار سوسیالیستی و انقلابی این ها را نمی توانست تحمل کند و به طور موقت با هم متحد شدند و به دلیل اختلافات بعضی از این ها به آلمان مهاجرت کردند.

 

ـ مساوات دارای چه ویژگی های خاصی بود؟

اولاً تنها فرد دشتستانی است که سه بار نماینده ی مردم تبریز و تهران در مجلس می شود. دومن نخستین دشتستانی است که صاحب 2 روزنامه صبح نامه و مساوات بوده که در تهران و تبریز منتشر شده است.

سوم این است که نخستین دشتستانی است که به صورت مستقیم در سیاست روز ایران نقش بازی کرده و جز رجال دسته اول می باشد.

چهارم همزمان بعد از برگشتن از برلین تکاپوهایی با نهضت جنگل و میرزا کوچک خان انجام می دهند.

ولی عجیب است با وجود این که ایشان این همه تکاپو داشته اند تا الان که من در خدمت شما هستم یک تک نگاری درباره ی زندگی و احوال ایشان وجود ندارد و صرفاً اطلاعات پراکنده ای در بعضی کتاب ها وجود دارد.

 

ـ پر رنگ ترین نقش مساوات را در چه دورانی از زندگی وی می دانید؟

پر رنگ ترین نقش مساوات در زمان مشروطیت است. ایشان جز 4 نشریه رادیکال مشروطیت است و جز جناح تندرویی می باشد که بسیاری از دقایق مشروطه را قلم زد. بعد از مشروطه نقش اصلی آن کاسته می شود ولی همچنان به عنوان بازیگر در اوضاع سیاسی ایران هست تا به قدرت رسیدن رضاشاه.

 

ـ تاثیرگذاری نشریه مساوات در بین مردم به چه شکل بوده؟

جزء نشریات پرخواننده و مشهور بود. شما هیچ کتاب و مقاله ای در دوران مشروطیت پیدا نمی کنید که به نحوی به مساوات اشاره ای نکرده باشد در راس این ها نشریه ای بود به نام صور اسرافیل بعد از آن حبل المتین و بعد مساوات و بعد از آن روح القدس که از این 4 سردبیر مرحوم خراسانی سردبیر نشریه روح القدس و میرزا جهانگیر صوراسرافیل در باغشاه اعدام شدند. دهخدا هم با تقی زاده فرار کردند و به سفارت انگلستان پناهنده شدند و از آن جا به خارج از ایران و سوییس رفتند و شماره ی بعد صوراسرافیل را درآوردند.

 

ـ شنیدیم خود شما کتابی در زمینه مرحوم مساوات در دست تهیه دارید؛ ممکنه بفرمایید کار در چه مرحله ای هست؟ 

من حدود 14 سال پیش رساله ای درباره ی ایشان نوشتم که این رساله 12 سال گم شده بود و دو سال پیش آن را پیدا کردم. وقتی این رساله را خواندم متوجه شدم که خیلی کهنه است و اسناد و مدارک زیادی در این چند سال اضاف شده که اگر عمری باقی بود این اسناد را نیز به کتاب اضافه می کنم و آن را منتشر می کنم.  /م